چربی خون و کلسترول

چربی‌ خون (لیپید‌های موجود در خون) به مولکول‌های لیپیدی موجود در جریان خون گفته می‌شود که شامل دو گروه اصلی کلسترول و تری‌گلیسرید هستند. بدن انسان به دریافت چربی از مواد غذایی نیاز دارد زیرا چربی‌ها منبع اصلی انرژی، کمک به جذب برخی ویتامین‌ها و مواد معدنی، و همچنین در ساخت غشاهای سلولی و غلاف‌های عصبی نقش دارند. با این حال، مصرف زیاد غذاهایی که حاوی چربی‌های اشباع و ترانس هستند می‌تواند سطح کلسترول را در خون افزایش دهد. این کلسترول اضافی ممکن است در دیواره عروق خونی رسوب کند و به پلاک کلسترول تبدیل شود که منجر به سخت شدن رگ‌ها، آترواسکلروزیس و در نهایت بیماری‌های قلبی و سکته می‌شود. بنابراین، چربی خون بالا که به‌ویژه زمانی که سطح کلسترول بد (LDL) و تری‌گلیسرید در خون افزایش می‌یابد، می‌تواند خطرات جدی برای سلامت به همراه داشته باشد. از این رو، ارزیابی میزان چربی خون برای تشخیص ریسک بیماری‌های قلبی-عروقی و تصمیم‌گیری در مورد درمان اهمیت زیادی دارد و در صورت بروز علائم یا نگرانی در این زمینه، مشورت با پزشک متخصص ضروری است.

انواع چربی‌خون

لیپید‌ها انواع مختلفی دارد که در ادامه به شما معرفی می‌کنیم:

کلسترول

کلسترول یک ماده مومی‌شکل است که در سراسر بدن وجود دارد و برای ساختن سلول‌ها، ویتامین‌ها و هورمون‌ها ضروری است. این ماده به خودی خود "بد" نیست، مگر اینکه مقدار زیادی از آن در بدن وجود داشته باشد. بدن شما بیشتر کلسترول مورد نیاز خود را از طریق کبد تولید می‌کند، در حالی که باقیمانده کلسترول از مصرف غذاهای حیوانی مانند گوشت، مرغ و محصولات لبنی به دست می‌آید. هرچند بدن به مقدار معینی کلسترول نیاز دارد، اما داشتن کلسترول بیش از حد می‌تواند به مشکلاتی در سلامت منجر شود. کلسترول در خون توسط اجزایی به نام لیپوپروتئین‌ها حمل می‌شود که دارای بخش پروتئینی و لیپیدی هستند. دو نوع لیپوپروتئین کلسترول را از طریق عروق خونی حمل می‌کنند:

1. لیپوپروتئین با چگالی بالا یا HDL
   این نوع کلسترول که به عنوان "کلسترول خوب" شناخته می‌شود، حاوی مقدار کمی کلسترول و مقدار زیادی پروتئین است. کلسترول HDL به حذف سایر اشکال کلسترول از جریان خون کمک می‌کند و در نتیجه سطح بالای آن با کاهش خطر ابتلا به بیماری‌های قلبی ارتباط دارد.

2. لیپوپروتئین با چگالی پایین یا LDL
   کلسترول LDL که گاهی به آن "کلسترول بد" گفته می‌شود، بیشتر کلسترول بدن را تشکیل می‌دهد و سطوح بالای آن خطر ابتلا به بیماری‌های قلبی و سکته را افزایش می‌دهد. وقتی سطح LDL در خون بالا باشد، این کلسترول اضافی همراه با دیگر مواد در شریان‌ها پلاک تشکیل می‌دهد که به آن آترواسکلروز گفته می‌شود. تجمع پلاک در شریان‌های قلبی می‌تواند باعث سخت و باریک شدن این شریان‌ها شود و جریان خون به قلب را کاهش یا مسدود کند. این وضعیت ممکن است منجر به آنژین (درد قفسه سینه) یا حمله قلبی شود، زیرا اکسیژن رسانی به قلب مختل می‌شود.

تری‌گلیسرید

تری گلیسیریدها نوعی چربی هستند که از غذاهایی مانند کره و همچنین کالری اضافی، الکل و قند به دست می‌آیند. این مواد در بدن به تری گلیسیرید تبدیل شده و در سلول‌های چربی ذخیره می‌شوند تا در مواقع نیاز به عنوان منبع انرژی استفاده شوند. رژیم‌های غذایی پرکالری و پرچربی، به ویژه غذاهای حاوی کربوهیدرات، باعث افزایش تری گلیسیرید می‌شوند. مصرف زیاد الکل، شکر، سیگار، اضافه‌وزن، دیابت نوع 2، اختلالات ژنتیکی و برخی بیماری‌ها مانند مشکلات کبد و کلیه نیز می‌توانند سطح تری گلیسیرید را بالا ببرند. سطوح بالای تری گلیسیرید (هیپرتری گلیسیریدمی) خطر ابتلا به بیماری‌های قلبی و عروقی، از جمله حمله قلبی و سکته، را افزایش می‌دهد. در حالی که تری گلیسیرید در سطح نرمال برای ذخیره انرژی بدن ضروری است، افزایش بیش از حد آن تهدیدی جدی برای سلامت قلب به شمار می‌رود.

 

علائم بالا بودن چربی خون

بالا بودن چربی خون یا هیپرلیپیدمی اغلب بدون علائم خاصی رخ می‌دهد و بسیاری از افراد حتی متوجه آن نمی‌شوند. علائمی که در صورت بروز، معمولاً زمانی ظاهر می‌شوند که فرد دچار یک بیماری ارثی باشد که باعث افزایش سطح چربی در بدن یا زمانی که چربی خون منجر به بروز عوارضی مانند بیماری قلبی می‌شود. از جمله علائم معمول هیپرلیپیدمی می‌توان به پلاک‌های مومی و زردرنگ روی پوست اطراف مفاصل یا چشم‌ها، به نام زانتوما، و حلقه‌های کلسترولی اطراف عنبیه چشم، که قوس قرنیه نامیده می‌شود، اشاره کرد. علاوه بر این، علائم مرتبط با عوارض هیپرلیپیدمی شامل فشار خون بالا، سرگیجه، درد قفسه سینه، تنگی نفس، بی‌حسی یا گزگز در اندام‌ها و بهبود آهسته زخم‌ها می‌باشد. تجمع بیش از حد چربی‌ها می‌تواند به تصلب شرایین منجر شده و خطر ابتلا به سکته و بیماری‌های قلبی را افزایش دهد. بنابراین، در صورت بروز هر یک از این علائم، مشاوره فوری با پزشک متخصص توصیه می‌شود.

ریسک فاکتورها و عوامل مؤثر بر غلظت کلسترول

چندین عامل می‌توانند بر غلظت کلسترول در بدن تأثیر بگذارند. سیگار کشیدن یکی از مهم‌ترین عوامل است که نه تنها به رگ‌های خونی آسیب می‌زند بلکه احتمال تجمع چربی در آنها را افزایش می‌دهد. علاوه بر این، سیگار کشیدن ممکن است سطح کلسترول خوب (HDL) را کاهش دهد و کلسترول بد (LDL) را افزایش دهد، که در نتیجه خطر بیماری‌های قلبی را افزایش می‌دهد. افزایش سن نیز می‌تواند باعث افزایش سطح کلسترول شود، به‌خصوص در آقایان که معمولاً میزان کلسترول بیشتری نسبت به بانوان دارند. نداشتن فعالیت بدنی و مصرف مواد غذایی پرچرب نیز از دیگر عوامل مؤثر بر غلظت کلسترول هستند. علاوه بر این، وجود سابقه خانوادگی کلسترول بالا می‌تواند به‌صورت ژنتیکی به نسل‌های بعدی منتقل شود. علاوه‌بر موارد فوق، برخی داروها مانند دیورتیک‌ها نیز می‌توانند باعث افزایش سطح کلسترول در بدن شوند.

بهبود و درمان چربی خون بالا

بسیاری از بیماری‌ها را می‌توان با استفاده از داروها و یا تنظیم رژیم غذایی مناسب درمان کرده یا حداقل سطح آن‌ها را کاهش داد. چربی خون بالا نیز یکی از این بیماری‌ها است که با بهره‌گیری از روش‌های مختلف قابل کنترل و درمان است. در ادامه، برخی از این روش‌ها را معرفی می‌کنیم:

• تنظیم یک برنامه ورزشی متعادل
  ورزش می‌تواند هیپرلیپیدمی را از چهار جنبه اساسی بهبود بخشد. نخست، با افزایش انرژی و متابولیسم بدن، به بهبود فرآیندهای سوخت و ساز کمک می‌کند. دوم، ناهنجاری‌های متابولیک در چربی خون را کاهش داده و تعادل بیشتری ایجاد می‌کند. سوم، با کاهش تولید استرس اکسیداتیو، به حفاظت از سلول‌ها و بافت‌های بدن می‌پردازد و در نهایت، با کاهش واکنش‌های التهابی، سلامت عمومی بدن را تقویت می‌کند. علاوه بر این، یک برنامه ورزشی متعادل می‌تواند موجب کنترل وزن و کاهش توده چربی بدن شود که نقشی مهم در بهبود وضعیت کلی سلامت ایفا می‌کند.
  
  

• مصرف مواد غذایی سالم و کاهش مصرف چربی‌های مضر
  برای پیشگیری از هیپرلیپیدمی و بهبود پروفایل چربی خون، تغییرات رژیمی بسیار مؤثر است. کاهش مصرف چربی‌های مضر مانند چربی‌های اشباع و ترانس و جایگزینی آنها با چربی‌های مفید و غیراشباع از منابعی چون ماهی‌های چرب، روغن‌های گیاهی و آجیل‌ها، می‌تواند به کاهش کلسترول LDL (چربی بد) و تری‌گلیسیرید کمک کند. علاوه بر این، مصرف فیبر محلول مانند جو و پروتئین سویا نیز می‌تواند سطح کلسترول LDL را کاهش دهد. این نوع چربی‌های سالم نه تنها به کاهش کلسترول LDL کمک می‌کنند، بلکه می‌توانند سطح کلسترول HDL (چربی خوب) را نیز افزایش دهند، که به حفظ سلامت قلب و عروق کمک می‌کند. به این ترتیب، انتخاب منابع چربی سالم نقش حیاتی در مدیریت چربی خون و پیشگیری از بیماری‌های قلبی ایفا می‌کند.

• استفاده از داروهایی برای کاهش سطح کلسترول خون
  استاتین‌ها (آتورواستاتین و رزوواستاتین)، دسته‌ای از داروهایی هستند که با مهار مراحل تولید کلسترول در کبد، به کاهش سطح کلسترول خون کمک می‌کنند و به همین دلیل مهم‌ترین داروهای کاهنده کلسترول به شمار می‌روند. این داروها علاوه بر کاهش سطح کلسترول LDL و کلسترول کل، تری‌گلیسیرید را نیز کاهش می‌دهند و سطح کلسترول HDL (کلسترول خوب) را افزایش و به این ترتیب خطر بروز حملات قلبی را کاهش می‌دهند.
  
  

• مصرف مکمل‌ها
  مکمل‌های مختلف می‌توانند به بهبود پروفایل لیپیدی و کاهش خطر بیماری‌های قلبی کمک کنند. استانول‌ها و استرول‌های گیاهی، که با کاهش سطح کلسترول LDL در افرادی که در معرض خطر بیماری‌های قلبی هستند شناخته می‌شوند، می‌توانند با مصرف 2 گرم در روز تا 10 درصد سطح LDL را کاهش دهند. اسیدهای چرب امگا-3، به ویژه ایکوزاپنتانوئیک اسید و دوکوزاهگزانوئیک اسید، می‌توانند سطح تری‌گلیسیرید را کاهش دهند و همچنین اثرات ضد التهاب و ضد آریتمی دارند که به سلامت قلب کمک می‌کند. علاوه بر این، ویتامین D می‌تواند سطح تری‌گلیسیرید را کاهش داده و به افزایش کلسترول HDL کمک کند، در حالی که ممکن است باعث افزایش سطح کلسترول LDL نیز شود. این مکمل‌ها به‌طور کلی به بهبود تعادل چربی‌های خون و پیشگیری از بیماری‌های قلبی کمک می‌کنند.
  
  

برخی مواد غذایی موثر در بهبود پروفایل لیپیدی

• دانه گشنیز: گشنیز ممکن است با تأثیرات مفیدی که بر سلامت قلب دارد، به بهبود وضعیت سیستم قلبی‌عروقی کمک کند. این گیاه با کاهش فشار خون و کاهش سطح کلسترول بد (LDL) و همچنین افزایش میزان کلسترول خوب (HDL)، می‌تواند از بروز بیماری‌های قلبی جلوگیری کرده و به حفظ سلامت قلب و عروق شما کمک نماید.

• سرکه سیب: مصرف سرکه سیب (ACV) به طور قابل توجهی موجب کاهش کلسترول تام سرم در افراد می‌شود. علاوه بر این، نتایج نشان می‌دهند که مصرف این ماده طبیعی می‌تواند باعث افزایش غلظت کلسترول خوب (HDL-C) در افراد به ظاهر سالم گردد. این تأثیرات می‌توانند به بهبود پروفایل چربی خون و حمایت از سلامت قلب و عروق کمک کنند.

• چای سبز و سیاه: مصرف چای سیاه و چای سبز تأثیرات چشمگیری بر بهبود وضعیت چربی خون دارد. چای سیاه سبز به طور قابل توجهی باعث کاهش کلسترول تام و افزایش سطح کلسترول خوب (HDL) می‌شوند و تأثیر مثبتی بر کاهش تری گلیسیرید دارند. علاوه بر این، مصرف این چای‌ها باعث افزایش متابولیسم بدن نیز می‌شود که می‌تواند به بهبود وضعیت عمومی سلامتی کمک کند.

• سیر: سیر می‌تواند با کاهش فعالیت‌های مختلف کبدی و مسیرهای متابولیکی، سطح کلسترول بد (LDL) را کاهش دهد. این اثرات از طریق کاهش فعالیت آنزیم‌ها و پروتئین‌های خاصی که در فرآیندهای ساختن چربی‌ها و کلسترول دخالت دارند، صورت می‌گیرد. تحقیق‌ها نشان داده‌اند که سیر قادر است به‌طور مؤثری کلسترول و LDL را کاهش دهد، اما تأثیر کمتری بر کاهش تری‌گلیسیرید (TG) دارد.

• سیب: پکتین موجود در سیب،یک فیبر محلول، یک ماده ژل مانند در دستگاه گوارش تشکیل می دهد. این ماده به کلسترول و قند متصل می شود و به مدیریت سطح آنها در خون کمک می کند.

• آجیل: مصرف 50 تا 100 گرم آجیل (1.5 تا 3.5 وعده) پنج بار در هفته به عنوان بخشی از یک رژیم غذایی سالم با چربی‌های مفید می‌تواند به طور قابل توجهی سطح کلسترول تام و LDL را در افراد سالم و کسانی که مشکلات چربی خون دارند، کاهش دهد.

پیشگیری از چربی خون بالا

برای پیشگیری از چربی خون بالا توصیه می‌شود از مصرف چربی‌های اشباع و اسیدهای چرب ترانس خودداری کنید. همچنین، مصرف چند وعده میوه و سبزیجات، لبنیات بدون چربی و یا کم‌چرب و گوشت بدون چربی را در رژیم غذایی خود قرار دهید. استفاده از چربی‌های مفید مانند ماهی‌های چرب، روغن‌های گیاهی نظیر روغن زیتون و کنجد، و مصرف مغزها می‌تواند به حفظ سلامت قلب و کاهش چربی خون و بالا رفتن HDL کمک کند. استرس و اضطراب، کشیدن سیگار، وزن بالا، چربی‌های حیوانی، خوردن فست‌فود و غذاهای ناسالم که همگی موجب بالارفتن چربی خون می‌شوند، باید از زندگی شما حذف شوند. علاوه بر این‌ها، حداقل 150 دقیقه در هفته ورزش هوازی، جایگزین کردن غذاهای آب‌پز به جای غذاهای سرخ‌کردنی و مصرف زیاد غلات کامل نیز می‌تواند در پیشگیری از بالا رفتن چربی خون مؤثر باشد.

 

عوارض چربی خون بالا

افزایش سطح کلسترول در خون می‌تواند منجر به تجمع کلسترول و دیگر رسوبات بر دیواره رگ‌ها شود. این رسوبات به تدریج تبدیل به پلاک‌هایی می‌شوند که جریان خون را در رگ‌ها مسدود کرده و عملکرد عروق را مختل می‌کنند. در نهایت، این فرآیند می‌تواند باعث بروز عوارض جدی همچون سکته، حملات قلبی، آنژین (درد قفسه سینه)، بیماری عروق محیطی، سنگ صفرا و حتی بیماری‌های مزمن کلیوی شود.

 

به مولکول‌های لیپیدی که در جریان خون ما وجود دارند چربی خون می‌گویند. این مولکول‌های چرب شامل دو دسته تری‌گلیسرید و کلسترول هستند. دریافت این چربی‌ها در رژیم غذایی به جذب ویتامین‌ها و مواد معدنی و همچنین سلامت و بهبود عملکرد بدن بسیار کمک خواهد کرد. اما زمانی که رژیم غذایی ما حاوی چربی‌های اشباع است، سطح کلسترول در خون را بالا می‌برد و این کلسترول اضافه به‌مرورزمان در عروق خونی ما رسوب کرده که به آن پلاک کلسترول می‌گویند. این پلاک رگ‌های بدن را سخت کرده و نتیجهٔ آن بروز بیماری‌های قلبی و سکته است.
در صورت بروز علائم چربی خون بالا، در اسرع‌وقت با پزشک متخصص صحبت کنید و برای انجام آزمایش هرچه سریع‌تر اقدام کنید.