گوارش و کبد

دستگاه گوارش یک لوله‌ی دراز و پیچ‌خورده است که از دهان شروع شده و از مری، معده، روده کوچک، روده بزرگ می‌گذرد و به مقعد ختم می‌شود. این دستگاه وظیفه دارد غذا را به مواد مغذی ساده مانند کربوهیدرات‌ها، چربی‌ها و پروتئین‌ها تجزیه کند. علاوه بر این، دستگاه گوارش شامل اجزای اصلی مانند غده‌های بزاقی، غده‌های دیواره روده و معده، کبد و لوزالمعده است. سیستم گوارشی همچنین حاوی باکتری‌های مفیدی است که به بهبود گردش خون، هورمون‌های عصبی و عصب‌ها کمک کرده و فرآیند هضم غذا را تسهیل می‌کنند. کبد نیز در پردازش مواد غذایی جذب‌شده از روده کوچک نقش مهمی دارد.

فرایند عملکرد دستگاه گوارش

سیستم گوارشی پس از دریافت غذا، آن را از نظر شیمیایی تجزیه می‌کند تا مواد مغذی موجود در آن جذب خون شود و در نهایت مواد غیرقابل هضم و زائد را از طریق روده‌ها دفع کند. وجود این سیستم برای هضم، جذب و دفع مواد غذایی ضروری است. به‌طوری‌که عملکرد صحیح هر یک از اعضای آن موجب می‌شود تا تمامی قسمت‌ها به‌طور هماهنگ و بدون اختلال عمل کنند. در ادامه، مراحل مختلف عملکرد این سیستم را توضیح خواهیم داد:

بلع: پس از مخلوط شدن خوراکی‌ها با آنزیم‌ها و بزاق دهان، این ترکیب وارد حلق و سپس به سمت مری حرکت می‌کند.
انقباض: لوله گوارشی با انقباضات منظم و هماهنگ خود، به فرآیند هضم را کمک می‌کند.
ترشحات: در سیستم گوارشی، غدد درون‌ریز و برون‌ریز ترشحات خود را برای کمک به هضم و فرآیندهای شیمیایی غذا آزاد می‌کنند.
هضم: آنزیم‌های گوارشی فرآیند هضم را در دهان آغاز می‌کنند که این فرآیند تا روده باریک ادامه دارد. فرآیند هضم، غذا را به اجزای قابل جذب تقسیم می‌کنند.
جذب: روده کوچک مواد مغذی را از غذا جذب می‌کنند و به جریان خون انتقال می‌دهند.
دفع: بخش زیادی از مواد هضم‌نشده و زائد پس از پایان فرآیند هضم و جذب از طریق روده‌ها از بدن خارج می‌شوند.

آشنایی با دستگاه گوارشی

عملکرد اعضای سیستم گوارشی شامل موارد زیر است:

• دهان: فرآیند هضم غذا از دهان آغاز می‌شود. پیش از اینکه شروع به خوردن کنید، غدد بزاقی به محض بو کشیدن غذا فعال می‌شوند. پس از جویدن غذا، بزاق با آن مخلوط شده و هضم را تسهیل می‌کند. این مخلوط شدن باعث تجزیه غذا می‌شود تا بدن بتواند به‌راحتی از مواد مغذی موجود در آن استفاده کند. سپس، غذا پس از بلع به حلق و مری منتقل می‌شود تا ادامه فرآیند در سیستم گوارشی صورت گیرد.
  
  

• مری: پس از بلع، غذا به مری منتقل می‌شود. در فرآیند بلع، حنجره به سمت بالا و اپی‌گلوت به سمت پایین می‌رود تا از خفگی در هنگام قورت دادن غذا جلوگیری کند. حرکت غذا از مری به معده نیازمند انقباضات هماهنگ عضلات، که به آن انقباضات پریستالسیس گفته می‌شود، است. این انقباضات به پیشروی غذا در لوله گوارشی کمک می‌کنند. برای انتقال غذا از مری به معده، عضله‌ای حلقه‌ای‌شکل در انتهای مری شل می‌شود تا مسیر باز شود، سپس این عضله منقبض می‌شود و از بازگشت غذا به مری جلوگیری می‌کند.

• معده: معده یک عضو توخالی و کیسه‌مانند است که وظیفه مخلوط کردن غذا با آنزیم‌ها و اسید معده را بر عهده دارد و غذا را در خود نگه می‌دارد. سلول‌های مخاطی معده آنزیم‌های مهم، هورمون‌های گوارشی و اسید معده را تولید می‌کنند که به هضم غذا کمک می‌کنند. پس از اتمام فرآیندهای تجزیه و هضم در معده، مواد هضم‌شده به روده کوچک منتقل می‌شوند تا مراحل بعدی هضم و جذب مواد مغذی ادامه یابد.
  
  

• روده کوچک: روده کوچک پس از معده به روده بزرگ منتقل می‌شود و روند هضمی که در معده آغاز شده، در اینجا ادامه می‌یابد. در این بخش، مواد مغذی و آب از غذاهای هضم‌شده جذب می‌شوند و حدود 90 درصد از فرآیند جذب مواد غذایی در روده کوچک صورت می‌گیرد. آنچه از این فرآیند باقی می‌ماند، به روده بزرگ منتقل می‌شود. طول روده کوچک بسته به فرد می‌تواند بین 3 تا بیش از 5 متر متغیر باشد و این بخش به سه قسمت اصلی تقسیم می‌شود:

• اثنی‌عشر (دوازدهه): کوتاه‌ترین بخش است که در آن آنزیم‌های مختلف از لوزالمعده و کبد برای تجزیه بیشتر مواد غذایی وارد عمل می‌شوند.

• ژژنوم: در این قسمت، هضم و جذب مواد مغذی به طور عمده ادامه می‌یابد.

• ایلئوم: طولانی‌ترین بخش روده کوچک است که وظیفه جذب آخرین مواد مغذی باقی‌مانده را بر عهده دارد و سپس به سکوم در روده بزرگ متصل می‌شود.

• پانکراس: لوزالمعده یا پانکراس در قسمت اثنی‌عشر آنزیم‌های گوارشی تولید و ترشح می‌کند که به تجزیه چربی‌ها، پروتئین‌ها و کربوهیدرات‌ها کمک می‌کنند. علاوه بر این، لوزالمعده نقش مهمی در تنظیم متابولیسم قند ایفا کرده و از طریق ترشح انسولین، سطح گلوکز خون را کنترل می‌کند. این هورمون پس از ترشح به جریان خون وارد می‌شود و به سلول‌ها کمک می‌کند تا از گلوکز به‌عنوان منبع انرژی استفاده کنند.

• کبد: مهم‌ترین وظیفه کبد، پردازش مواد مغذی جذب‌شده از روده کوچک است. این اندام حیاتی با ترشح صفرا و ارسال آن به روده، به هضم برخی ویتامین‌های محلول در چربی و چربی‌ها کمک می‌کند. علاوه بر این، کبد با عملکرد سم‌زدایی خود، مواد مضر و سموم موجود در بدن را تجزیه و دفع می‌کند، تا سلامت عمومی بدن حفظ شود.

• کیسه صفرا: کیسه صفرا یک اندام کوچک و گلابی‌شکل است که در قسمت سمت راست بالای شکم و درست زیر کبد قرار دارد. این اندام بخشی از دستگاه گوارش بوده و وظیفه اصلی آن ذخیره صفرا است. صفرا مایعی است که توسط کبد تولید می‌شود و به هضم چربی‌های غذایی کمک می‌کند. این مایع ترکیبی از کلسترول، بیلی‌روبین و نمک‌های صفراوی است که در تجزیه چربی‌ها در دستگاه گوارش نقش حیاتی ایفا می‌کند. هنگام نیاز به هضم چربی‌ها؛ کیسه صفرا، صفرا را آزاد و به فرآیند گوارش کمک می‌کند.
  
  

• روده بزرگ: روده بزرگ بخشی از سیستم گوارش است که آب، مواد مغذی و الکترولیت‌ها را از غذاهای نیمه‌هضم شده جذب می‌کند و ضایعات جامد به نام مدفوع را تولید می‌کند. این ضایعات از طریق پنج قسمت روده بزرگ شامل سکوم، کولون صعودی، کولون عرضی، کولون نزولی و کولون سیگموئید حرکت کرده، به رکتوم منتقل شده و از طریق مقعد از بدن خارج می‌شوند. مشکلات روده بزرگ می‌تواند به شرایطی مانند یبوست، اسهال یا حتی سرطان روده بزرگ منجر شود. رعایت تغذیه سالم، عدم استعمال دخانیات و انجام آزمایشات غربالگری سرطان می‌تواند به حفظ سلامت روده بزرگ کمک کند.

روده بزرگ شما شامل پنج بخش است که به پردازش ضایعات غذایی و انتقال آن‌ها به رکتوم کمک می‌کنند. این بخش‌ها عبارتند از:

1. سکوم: نخستین بخش از کولون که حدود 3 اینچ (8 سانتی‌متر) طول دارد. سکوم ضایعات هضم‌شده را از روده کوچک دریافت کرده و آن‌ها را به سمت کولون صعودی هدایت می‌کند. همچنین، آپاندیس از انتهای این بخش آویزان است.
   
   

2. کولون صعودی: این قسمت دوم از کولون است که حدود 8 اینچ (20 سانتی‌متر) طول دارد و به عرض 2.5 اینچ (6 سانتی‌متر) می‌رسد. کولون صعودی آب و الکترولیت‌های موجود در ضایعات غذایی را جذب کرده و مواد را به سمت کولون عرضی حرکت می‌دهد.
   
   

3. کولون عرضی: طولانی‌ترین بخش روده بزرگ است که بیش از 18 اینچ (46 سانتی‌متر) طول دارد و از راست به چپ در بالای شکم شما حرکت می‌کند. این بخش ضایعات غذایی را به قسمت‌های دیگر روده بزرگ منتقل می‌کند.
   
   

4. کولون نزولی: این بخش که حدود 6 اینچ (15 سانتی‌متر) طول دارد، در سمت چپ بدن قرار می‌گیرد و به تبدیل ضایعات غذایی به مدفوع ادامه می‌دهد.
   
   

5. کولون سیگموئید: آخرین قسمت از کولون است که طول آن بین 14 تا 16 اینچ (35 تا 40 سانتی‌متر) است. این بخش آخرین مرحله در تبدیل ضایعات غذایی به توده‌ای جامد است که به شکل مدفوع دیده می‌شود.

6. رکتوم: راست روده شما حدود 5 تا 6 اینچ (12 تا 15 سانتی‌متر) طول دارد و آخرین مرحله در فرآیند هضم را طی می‌کند. در این مرحله، قسمت‌های مختلف روده بزرگ مواد زائد مایع را به‌طور قابل توجهی کاهش می‌دهند، به طوری که حدود یک سوم حجم اصلی خود را از دست می‌دهند. برای مثال، اگر حدود 16 اونس (474 میلی‌لیتر) ماده مایع وارد روده بزرگ شود، تنها حدود 5 اونس (148 میلی‌لیتر) از آن به صورت مدفوع باقی می‌ماند. هنگامی که مدفوع وارد راست روده می‌شود، این فرآیند باعث تحریک احساس نیاز به دفع می‌شود.

7. مقعد: مقعد کانالی است که مدفوع از آن عبور کرده و از بدن خارج می‌شود. طول این کانال حدود 2 اینچ (5 سانتی‌متر) است و در آن اسفنکترهای عضلانی قرار دارند که وظیفه کنترل فرآیند دفع مدفوع را بر عهده دارند. اسفنکترها همچون مشتی عمل می‌کنند که قادر به باز و بسته شدن هستند. اسفنکتر داخلی به‌طور خودکار باز می‌شود تا مدفوع به راحتی از بدن خارج شود، در حالی که اسفنکتر خارجی تحت اراده فرد قرار دارد و تنها زمانی که بدن آماده دفع باشد، باز می‌شود. هنگامی که مدفوع وارد راست روده می‌شود، احساس نیاز به اجابت مزاج ایجاد می‌کند. این احساس موجب ارسال سیگنال‌های عصبی به اسفنکتر داخلی می‌شود که باعث شل شدن آن و در نتیجه آماده‌سازی فرد برای دفع مدفوع از طریق اسفنکتر خارجی می‌گردد.

ساختار کبد

کبد یک عضو قرمز مایل به قهوه‌ای است که به شکل مخروط یا گوه می‌باشد. انتهای کوچک آن در بالای طحال و معده قرار دارد، در حالی که انتهای بزرگ‌تر آن در بالای روده کوچک واقع شده است. این اندام در زیر ریه‌ها و در سمت راست بالای شکم قرار دارد و وزن آن بین 3 تا 3.5 پوند است.

کبد از چهار لوب تشکیل شده است: لوب راست و چپ بزرگتر و لوب دمی و چهارگانه کوچکتر. لوب چپ و راست توسط رباط فالسیفورم، که به معنی "داس شکل" است، از هم جدا شده و کبد را به دیواره شکم متصل می‌کند. لوب‌های کبد به هشت بخش تقسیم می‌شوند که از هزاران لوبول کوچک تشکیل شده‌اند. هر لوبول دارای مجرایی است که صفرا را از کبد به مجرای مشترک کبدی هدایت می‌کند.

بخش‌های مهم کبد عبارتند از:

• مجرای مشترک کبدی: لوله‌ای است که صفرا را از کبد خارج می‌کند و از تقاطع مجاری کبدی راست و چپ شکل می‌گیرد.

• رباط فالسیفورم: رباط نازک فیبری که لوب‌های کبد را از هم جدا کرده و آن را به دیواره شکم متصل می‌کند.

• کپسول گلیسون: لایه‌ای از بافت همبند شل که کبد و شریان‌ها و مجاری مربوط به آن را احاطه کرده است.

• شریان کبدی: رگ خونی اصلی که خون اکسیژن‌دار را به کبد می‌رساند.

• ورید پورتال کبدی: رگ خونی است که خون را از دستگاه گوارش، کیسه صفرا، پانکراس و طحال به کبد می‌آورد.

• لوبول‌ها: بلوک‌های میکروسکوپی سازنده کبد که عملکردهای مختلفی را انجام می‌دهند.

• صفاق: غشای پوشاننده کبد که قسمت بیرونی آن را تشکیل می‌دهد.

کبد به عنوان یک عضو حیاتی، با ساختار پیچیده و عملکردهای متعدد، نقش اساسی در متابولیسم بدن ایفا می‌کند.

سطوح کبد

کبد دارای دو سطح اصلی است که به طور خاص به موقعیت و ساختار مجاور آن‌ها توصیف می‌شود: سطح دیافراگم و سطح احشایی. سطح دیافراگم که سطح قدامی فوقانی کبد است، صاف و محدب بوده و به خوبی در زیر انحنای دیافراگم قرار دارد. قسمت خلفی این سطح، که به نام "ناحیه برهنه" شناخته می‌شود، توسط صفاق احشایی پوشانده نمی‌شود و مستقیماً با دیافراگم در تماس است. از سوی دیگر، سطح احشایی که سطح خلفی تحتانی کبد است، به جز حفره کیسه صفرا و پورتا هپاتیس، با صفاق پوشیده شده است. این سطح به شکل اندام‌های اطراف خود قالب‌گیری می‌شود و آن را به صورت نامنظم و مسطح درمی‌آورد. سطح احشایی کبد در تماس با چندین ساختار مهم از جمله کلیه راست، غده فوق کلیوی راست، کولون عرضی، قسمت اول دوازدهه، کیسه صفرا، مری و معده قرار دارد.

لیگمان‌های کبد

کبد توسط مجموعه‌ای از رباط‌ها به ساختارهای اطراف متصل می‌شود که این رباط‌ها از لایه‌های دوگانه صفاق تشکیل می‌شوند. لیگمان‌های کبد شامل:

• رباط فالسیفورم:
  این رباط داسی‌شکل سطح قدامی کبد را به دیواره شکم متصل می‌کند. لبه آزاد آن شامل "لیگامنتوم ترس" است که باقیمانده ورید نافی می‌باشد و به کبد کمک می‌کند تا در جای خود ثابت بماند.
  
  

• رباط کرونری (چین‌های قدامی و خلفی):
  این رباط سطح بالای کبد را به سطح زیرین دیافراگم متصل می‌کند و ناحیه‌ای به نام "ناحیه برهنه" را در کبد ایجاد می‌کند. چین‌های قدامی و خلفی این رباط به هم می‌پیوندند و دو رباط مثلثی‌شکل در لوب‌های راست و چپ کبد ایجاد می‌کنند.
  
  

• رباط‌های مثلثی (چپ و راست):

• رباط مثلثی چپ: از اتحاد لایه‌های قدامی و خلفی رباط کرونری در رأس کبد تشکیل می‌شود و لوب چپ کبد را به دیافراگم متصل می‌کند.

• رباط مثلثی راست: مشابه رباط مثلثی چپ، در نزدیکی ناحیه برهنه تشکیل می‌شود و لوب راست کبد را به دیافراگم متصل می‌کند.

• امنتوم کوچک:
  این رباط کبد را به انحنای کمتر معده و قسمت اول دوازدهه متصل می‌کند. از دو قسمت تشکیل شده:
  
  

• رباط کبدی دوازدهه‌ای: از دوازدهه تا کبد امتداد می‌یابد.

• رباط کبدی معده‌ای: از معده تا کبد امتداد می‌یابد. این رباط پورتال سه‌گانه را احاطه می‌کند که در فرآیند هضم و گردش خون نقش مهمی دارد.

خون‌رسانی و سیستم عصبی در کبد

• کبد از دو منبع اصلی خون دریافت می‌کند. اولین منبع، شریان کبدی است که خون غنی از اکسیژن را از گردش خون عمومی به کبد می‌رساند. دومین منبع، ورید پورتال کبدی است که خون فاقد اکسیژن و حاوی مواد مغذی از روده کوچک به کبد منتقل می‌کند. خون از طریق این منابع به بافت کبدی جریان می‌یابد و در سلول‌های کبدی بسیاری از فرآیندهای متابولیکی انجام می‌شود. پس از انجام این فرآیندها، خون از کبد خارج می‌شود و وارد ورید کبدی می‌گردد. برخلاف بسیاری از اندام‌ها که از شبکه مویرگی برای جریان خون استفاده می‌کنند، بافت کبد شامل سینوس‌های خون‌پر است که سلول‌های کبدی را احاطه کرده و به انتقال مواد کمک می‌کنند.

• کبد دارای سیستم عصبی پیچیده‌ای است که شامل نورون‌های آوران و وابران می‌شود و در فرآیندهای مختلف متابولیکی نقش دارد. نورون‌های آوران اطلاعاتی درباره وضعیت لیپیدها، گلوکز و متابولیت‌ها پس از خوردن و آشامیدن به سیستم عصبی ارسال می‌کنند و آن را برای ایجاد تغییرات فیزیولوژیکی مناسب تحریک می‌کنند. در‌واقع، کبد تحت تاثیر هر دو سیستم عصبی سمپاتیک و پاراسمپاتیک قرار دارد که از اعصاب اسپلانکنیک و واگال نشأت می‌گیرند و ورید پورتال، شریان کبدی و مجرای صفراوی را احاطه کرده‌اند. این عصب‌دهی به کبد کمک می‌کند تا به طور مؤثر واکنش‌های متابولیکی و فیزیولوژیکی بدن را تنظیم کند.

عملکرد کبد

کبد یکی از ارگان‌های حیاتی و ضروری بدن است که بیش از 500 عملکرد مهم را به عهده دارد. این عضو با انجام وظایف متعددی همچون حذف مواد زائد و سموم از خون، تنظیم سطح قند خون و تولید مواد مغذی حیاتی، به سلامت کلی بدن کمک می‌کند. در اینجا برخی از عملکردهای اصلی کبد آورده شده است:

• تولید آلبومین: آلبومین پروتئینی است که از نشت مایعات از جریان خون به بافت‌های اطراف جلوگیری می‌کند و در حمل هورمون‌ها، ویتامین‌ها و آنزیم‌ها در سراسر بدن نقش دارد.

• تولید صفرا: صفرا مایعی ضروری برای هضم و جذب چربی‌ها در روده کوچک است.

• فیلتر کردن خون: تمام خونی که از معده و روده‌ها خارج می‌شود، از کبد عبور می‌کند تا سموم، محصولات جانبی و سایر مواد مضر از آن حذف شود.

• تنظیم اسیدهای آمینه: کبد با تنظیم سطح اسیدهای آمینه در خون، تولید پروتئین‌های ضروری بدن را تسهیل می‌کند.

• تنظیم لخته شدن خون: کبد با تولید پروتئین‌های انعقادی و کمک به جذب ویتامین K، فرآیند لخته شدن خون را کنترل می‌کند.

• مقاومت در برابر عفونت‌ها: کبد به‌عنوان بخشی از سیستم ایمنی بدن، باکتری‌ها را از جریان خون حذف می‌کند و در برابر عفونت‌ها مقاومت می‌کند.

• ذخیره ویتامین‌ها و مواد معدنی: کبد مقادیر زیادی ویتامین‌های A، D، E، K و B12 را ذخیره کرده و همچنین آهن و مس را در خود نگه می‌دارد.

• پردازش گلوکز: کبد گلوکز اضافی را از خون گرفته و آن را به صورت گلیکوژن ذخیره می‌کند. در صورت نیاز، می‌تواند گلیکوژن را دوباره به گلوکز تبدیل کرده و به بدن انرژی برساند.

کبد به‌طور کلی نقش بسیار کلیدی در حفظ تعادل متابولیکی و عملکردهای مختلف بدن ایفا می‌کند.

لوزالمعده

لوزالمعده یک غده بزرگ و حیاتی است که در پشت شکم و جلوی ستون فقرات قرار دارد و توسط کبد، کیسه صفرا و طحال احاطه شده است. این ارگان نقشی کلیدی در هر دو سیستم گوارش و غدد درون ریز ایفا می‌کند. این اندام دوگانه، هم آنزیم‌هایی برای کمک به هضم غذا تولید می‌کند (سیستم برون‌ریز) و هم هورمون‌هایی مانند انسولین و گلوکاگون برای تنظیم سطح قند خون ترشح می‌کند (سیستم غدد درون‌ریز). لوزالمعده به هضم غذا کمک می‌کند و همچنین در تنظیم قند خون نقش دارد تا اطمینان حاصل شود که دیگر اندام‌ها مانند قلب، کبد و کلیه‌ها به درستی عمل کنند. لوزالمعده روزانه 1 تا 4 لیتر شیره غنی از آنزیم تولید می‌کند که در فرآیند هضم، غذای وارد شده به معده را تجزیه می‌کند. این شیره از مجاری کوچک وارد مجرای اصلی پانکراس می‌شود که به مجرای صفراوی متصل است و صفرا را از کبد به روده کوچک می‌برد. هر دو مایع، صفرا و شیره پانکراس، در دوازدهه وارد شده و به تجزیه غذا کمک می‌کنند. از سوی دیگر، لوزالمعده هورمون‌هایی تولید می‌کند که سطح قند خون را تنظیم می‌کنند؛ انسولین زمانی که قند خون بالا است ترشح می‌شود تا آن را کاهش دهد، و گلوکاگون زمانی که قند خون پایین است تولید می‌شود تا آن را افزایش دهد. این تنظیم دقیق قند خون برای عملکرد صحیح بدن و حفظ سلامت اندام‌های مختلف ضروری است.

سیستم گوارشی یکی از مهم‌ترین و پیچیده‌ترین سیستم‌های بدن است که مسئول هضم، جذب مواد مغذی و دفع مواد زائد از بدن می‌باشد. این سیستم با همکاری اندام‌های مختلفی مانند معده، روده‌ها، کبد، لوزالمعده و سایر غدد، مواد غذایی را به اجزای مورد نیاز بدن تبدیل می‌کند و انرژی و مواد ضروری برای عملکرد صحیح سلول‌ها و اندام‌ها فراهم می‌آورد. هر گونه اختلال در عملکرد این سیستم می‌تواند به مشکلات جدی در سلامت عمومی بدن منجر شود. به همین دلیل، حفظ سلامت سیستم گوارشی از اهمیت بالایی برخوردار است و نقش آن در تأمین انرژی، حفظ سلامت و بهبود کیفیت زندگی غیرقابل انکار است.