بیماری آدیسون؛ علل، علائم، تشخیص و روش‌های درمان

تصور کنید بدن انسان مانند ماشینی پیچیده است که هر بخش از آن برای عملکرد صحیح به هماهنگی دقیق نیاز دارد. غدد فوق کلیوی یکی از اجزای مهم این سیستم است که نقش حیاتی در تنظیم هورمون‌های ضروری بدن ایفا می‌کند. بیماری آدیسون، که به عنوان نارسایی اولیه‌ی غده‌ی فوق کلیوی نیز شناخته می‌شود، زمانی رخ می‌دهد که این غدد به اندازه کافی هورمون‌های حیاتی مانند کورتیزول و آلدوسترون تولید نمی‌کنند. این بیماری نادر اما جدی، می‌تواند تأثیرات عمیقی بر سلامت فرد داشته باشد. در این مطلب، به بررسی دقیق‌تر علل، علائم، روش‌های تشخیص و راهکارهای درمان بیماری آدیسون خواهیم پرداخت تا دیدگاه جامعی از این اختلال نادر اما قابل‌کنترل ارائه دهیم. برای آگاهی از اطلاعات بیشتر و دریافت جواب این سوال که آیا بیماری آدیسون خطرناک است یا نه، با ما در زیوش همراه باشید.

بیماری آدیسون چیست؟

بیماری آدیسون یک بیماری نادر است که زمانی رخ می‌دهد که بدن به اندازه کافی برخی از هورمون‌ها را تولید نکند. نام دیگر بیماری آدیسون، نارسایی غده‌ی فوق کلیوی است. در این بیماری، غدد فوق کلیوی هورمون کورتیزول را به مقدار کم تولید می‌کنند. غالباً در مبتلایان آدیسون، میزان تولید هورمون دیگری به نام آلدوسترون نیز کاهش می‌یابد.

انواع بیماری آدیسون کدام‌اند؟

در واقع بیماری آدیسون خود نوعی نارسایی (ضعف عملکردی) غدد فوق کلیوی است. همه ما در بدن خود دو غده‌ی فوق کلیه داریم که روی دو کلیه‌ی ما قرار دارند و هورمون‌هایی را ترشح می‌کنند که هر کدام مسئول تنظیم بخشی از عملکرد بدن هستند.

هورمون‌های کورتیزول و آلدوسترون دو مورد از مهم‌ترین هورمون‌هایی هستند که از غدد فوق کلیه ترشح می‌شوند. کورتیزول توزیع منابع انرژی در بدن را تنظیم می‌کنند و همینطور در عملکرد به‌اندازه و درست سیستم ایمنی هم نقش دارند. از طرفی آلدوسترون میزان آب و نمک موجود در خون را تنظیم می‌کند.

نارسایی عملکردی غده‌ی فوق کلیوی به دو دسته‌ی اولیه و ثانویه تقسیم می‌شود که علایم مشابه (البته نه کاملا یکسان) را ایجاد می‌کنند. نارسایی اولیه به خاطر وجود آسیب در خود غدد فوق کلیوی و نارسایی ثانویه ناشی از اختلال در عملکرد یا مقدار هورمون ACTH بروز می‌کند که از غده هیپوفیز ترشح می‌شود. غده هیپوفیز در نزدیکی مغز قرار دارد.

علل بروز بیماری آدیسون چیست؟

اما علت بیماری آدیسون چیست؟ بیماری آدیسون زمانی رخ می‌دهد که لایه‌ی خارجی غدد فوق کلیوی (کورتکس) آسیب ببیند و نتواند به اندازه کافی هورمون تولید کند. شایع‌ترین علت این آسیب، بیماری‌های خودایمنی هستند که در آن سیستم ایمنی به اشتباه به بافت‌ها و اندام‌های سالم حمله می‌کند. افراد مبتلا به بیماری آدیسون بیشتر از دیگران در معرض ابتلا به انواع بیماری خودایمنی هستند. سایر علل بروز بیماری آدیسون نیز عبارتند از:

• سل (TB): نوعی عفونت شدید که بیشتر ریه‌ها را درگیر می‌کند، اما می‌تواند غدد فوق کلیوی را نیز تخریب کند.
• سرطانی که به غدد فوق کلیوی گسترش یافته باشد
• عفونت‌های دیگر غدد فوق کلیوی
• خونریزی درون غدد فوق کلیوی

شایان ذکر است، ابتلا به انواع غیرمعمول سل (سلی که بخش‌های دیگری از بدن به جز ریه را درگیر می‌کند) در افرادی که دستگاه ایمنی باکفایتی دارند نادر است. یکی از علل بی‌کفایتی دستگاه ایمنی ابتلا به ویروس HIV یا همان بیماری ایدز است.

داروهایی که تولید یا عملکرد گلوکوکورتیکوئیدها را در بدن مسدود می‌کنند و باعث بروز آدیسون می‌شوند، از جمله:

• کتوکونازول
• میتوتان
• اتومیدات
• میفپریستون
• داروهای درمان‌های سرطان

چه عواملی ریسک ابتلا به بیماری را بالا می‌برد؟

هرچند بیشتر افرادی که به بیماری آدیسون مبتلا می‌شوند، در گروه‌های پرخطر ابتلا به این بیماری قرار ندارند. با این حال، عوامل زیر می‌توانند ریسک نارسایی غده فوق کلیوی را افزایش دهند:

• تاریخچه‌ی بیماری یا درمان با جراحی‌ که بر غده هیپوفیز یا غدد فوق کلیوی تأثیر می‌گذارد.
• تغییرات ژنتیکی خاصی که بر غده هیپوفیز یا غدد فوق کلیوی تأثیر می‌گذارند. این تغییرات شامل تغییرات ژنی است که باعث بیماری ارثی هیپرپلازی مادرزادی غده فوق کلیوی می‌شوند.
• بیماری‌های خودایمنی اندوکرین دیگر مانند کم‌کاری تیروئید یا دیابت نوع 1
• آسیب‌های تروماتیک مغزی

علائم بیماری آدیسون

علائم بیماری آدیسون معمولاً به‌آهستگی و اغلب طی چندین ماه ظاهر می‌شوند. این بیماری ممکن است آن‌قدر تدریجی پیشرفت کند که فرد در ابتدا متوجه علائم آن نشود. علائم اولیه بیماری آدیسون می‌توانند به روش‌های مختلفی بر بدن تأثیر بگذارند. برخی از این علائم شامل موارد زیر هستند:

• خستگی مزمن که به آن سندروم fatigue نیز گفته می‌شود.
• سرگیجه یا غش هنگام ایستادن بعد از نشستن یا دراز کشیدن، به دلیل افت فشار خون وضعیتی
• تعریق ناشی از کاهش قند خون (هیپوگلیسمی)
• مشکلات گوارشی مانند دل‌پیچه، اسهال یا استفراغ
• درد شدید در ناحیه شکم
• گرفتگی عضلات، ضعف، درد گسترده در بدن یا درد مفاصل

برخی علائم این بیماری نیز بر ظاهر فرد اثرگذار هستند و شامل موارد زیر هستند:

• ریزش موهای بدن
• تیرگی پوست، به‌ویژه در جای زخم‌ها و خال‌ها
• کاهش وزن ناگهانی به دلیل کم شدن اشتها

برخی علائم نیز بر احساسات، سلامت روان و تمایلات فرد تأثیر می‌گذارند و عبارتند از:

• افسردگی
• تحریک‌پذیری و زود رنجی
• کاهش میل جنسی در زنان
• میل شدید به مصرف نمک

همانطور که اشاره شد، مبتلایان به آدیسون بیشتر مستعد دسته‌ای از بیماری‌های روانشناختی مانند افسردگی، زودرنجی و اضطراب هستند.

علائم هشدار دهنده یا خطرناک بیماری آدیسون چیست؟

گاهی علائم بیماری آدیسون به‌سرعت بدتر می‌شوند. در این صورت، یک وضعیت اورژانسی به نام بحران آدرنال رخ می‌دهد که به آن بحران آدیسونی یا نارسایی حاد غده فوق کلیوی نیز گفته می‌شود. اگر مبتلا به بیماری آدیسون هستید و هر یک از علائم زیر را دارید، فوراً با اورژانس (115) تماس بگیرید:

• ضعف شدید
• درد ناگهانی و شدید در کمر، شکم یا پاها
• مشکلات گوارشی شدید مانند استفراغ، اسهال یا دل‌پیچه شدید
• از دست دادن شدید آب بدن (کم‌آبی شدید)
• تب
• گیجی یا کاهش هوشیاری نسبت به محیط اطراف
• افت فشار خون و غش کردن

چه زمانی باید به پزشک مراجعه کنیم؟

در صورتی که علائم شایع بیماری آدیسون را دارید، به یک متخصص داخلی یا غدد مراجعه کنید. این علائم شامل موارد زیر هستند:

• خستگی مداوم و طولانی‌مدت
• ضعف عضلانی
• کاهش اشتها
• تیرگی برخی نواحی پوست
• کاهش وزن بدون دلیل مشخص
• مشکلات گوارشی شدید مانند تهوع، استفراغ یا درد شکم
• سرگیجه یا غش هنگام ایستادن
• میل شدید به مصرف نمک

تشخیص بیماری

تشخیص بیماری آدیسون شامل اقداماتی است که پزشک برای بررسی احتمال ابتلا به این بیماری انجام می‌دهد. پزشک درباره تاریخچه پزشکی و علائم‌تان از شما سوال خواهد کرد. ممکن است نیاز شود برخی از آزمایش‌های زیر را برای بررسی بیماری آدیسون یا نارسایی ثانویه غده فوق کلیوی انجام دهید:

1. آزمایش خون

پزشک ممکن است آزمایش‌هایی برای بررسی سطح هورمون‌ها مانند کورتیزول و آدرنوکورتیکوتروپیک (ACTH) تجویز کند. سطح پایین کورتیزول و ACTH بالا می‌تواند نشانه‌ای از بیماری آدیسون باشد.

2. آزمایش استرس آدرنال

در این آزمایش، پزشک ممکن است هورمون ACTH را به بدن شما تزریق و سپس سطح کورتیزول خون شما را اندازه‌گیری کند. اگر غدد فوق کلیوی شما نتوانند به درستی پاسخ دهند و کورتیزول کافی تولید کنند، ممکن است بیماری آدیسون تشخیص داده شود.

3. آزمایش سدیم و پتاسیم خون

این آزمایش‌ها برای بررسی سطح الکترولیت‌ها (سدیم و پتاسیم) در خون انجام می‌شود، در بیماری آدیسون ممکن است سطح پتاسیم بالا و سدیم پایین باشد.

4. تصویربرداری (CT یا MRI)

در برخی موارد، پزشک ممکن است برای بررسی حجم و وضعیت غدد فوق کلیوی از تصویربرداری CT یا MRI استفاده کند. این می‌تواند به شناسایی آسیب یا مشکلات ساختاری کمک کند. این آزمایش‌ها به پزشک کمک می‌کنند تا تشخیص دقیقی از بیماری آدیسون یا نارسایی آدرنال ثانویه داشته باشد.

پیشگیری از ابتلا به آدیسون

بیماری آدیسون قابل پیشگیری نیست، اما می‌توانید اقداماتی برای کاهش خطر بروز بحران آدرنال انجام دهید که شامل موارد زیر است:

• اگر همیشه احساس خستگی یا ضعف دارید یا بدون تلاش وزن کم می‌کنید، با پزشک خود صحبت کنید و از او بپرسید که آیا باید تست نارسایی آدرنال انجام دهید.
• اگر به بیماری آدیسون مبتلا هستید، از پزشک خود بپرسید که هنگام بیماری چه اقداماتی باید انجام دهید. ممکن است به تنظیم مجدد مقدار دارویی که مصرف می‌کنید، نیاز داشته باشید و حتی ممکن است به تزریق دارو نیاز پیدا کنید.
• اگر داروهای کورتیکواستروئید مصرف می‌کنید، به‌طور منظم با پزشک خود در ارتباط باشید تا از بالا نبودن بیش از حد دوز دارو، اطمینان حاصل کنید.

درمان بیماری آدیسون

آیا بیماری آدیسون درمان دارد؟ درمان بیماری آدیسون شامل مصرف داروهایی برای اصلاح سطح هورمون‌های استروئیدی است که بدن به اندازه کافی تولید نمی‌کند. برخی از درمان‌ها شامل مصرف داروهای کورتیکواستروئیدی به‌صورت خوراکی هستند. اصلی‌ترین داروهای تجویزی برای درمان آدیسون شامل موارد زیر است:

• هیدروکورتیزون (Cortef)، پردنیزون (Rayos, Prednisone Intensol) یا متیل پردنیزولون (Medrol) برای جایگزینی کورتیزول. این داروها طبق یک برنامه مشخص مصرف می‌شوند تا تغییرات طبیعی سطح کورتیزول در طول ۲۴ ساعت را تقلید کنند.
• فلودروکورتیزون استات که معمولا برای جایگزینی آلدوسترون در بدن استفاده می‌شود.

پزشک ممکن است توصیه کند که در شرایط استرس‌زا، مانند جراحی، عفونت یا بیماری جزئی، دوز دارو را برای مدت کوتاهی افزایش دهید. اگر دچار استفراغ شدید و نتوانستید دارو را مصرف کنید، ممکن است نیاز به تزریق کورتیکواستروئید داشته باشید.

اگر مبتلا به آدیسون هستید توصیه‌های درمانی زیر می‌تواند برای شما بسیار مفید باشد:

• از دست دادن حتی یک دوز دارو می‌تواند خطرناک باشد، بنابراین یک ذخیره کوچک در محل کار داشته باشید و هنگام سفر داروی اضافی همراه ببرید.
• یک کیت تزریق کورتیکواستروئید همراه داشته باشید. این کیت شامل سوزن، سرنگ و فرم تزریقی کورتیکواستروئید برای استفاده در مواقع اضطراری است.
• با پزشک خود در تماس باشید. تیم درمانی شما می‌تواند سطح هورمون‌های شما را پایش کند و در صورت نیاز، دوز دارو یا زمان مصرف را تغییر دهد.
• حداقل سالی یک‌بار به پزشک متخصص بیماری‌های هورمونی مراجعه کنید.

 

درمان خانگی به خصوصی برای این بیماری تایید نشده است و از انجام توصیه‌های غیرعلمی و مصرف گیاهان دارویی پرهیز کنید. البته رعایت رژیم غذایی مناسب برای مبتلایان به آدیسون ضروری است. پزشکان برای هر بیمار مبتلا به آدیسون یک رژیم را تجویز نمی‌کنند. اصولا بیماران می‌بایست یک رژیم غذایی متعادل را در پیش بگیرند؛ البته به خاطر برخی از علائم این بیماری شبیه بیماران هایپوگلایسمیک ( افت قند خون) است، مصرف رژیمی که غنی‌تر از گلوکز است احتمالاً مفید خواهد بود. این بیماران همچنین کاهش سدیم خون را تجربه می‌کنند، از این جهت مصرف نمک بیشتر (که حاوی سدیم است) توصیه می‌شود.

سخن پایانی

بیماری آدیسون یک اختلال نادر غدد فوق کلیوی است که در آن این غدد به اندازه کافی هورمون‌های کورتیزول و آلدوسترون تولید نمی‌کنند. این بیماری معمولاً به دلیل یک اختلال خودایمنی رخ می‌دهد که باعث آسیب به غدد فوق کلیوی می‌شود. علائم آدیسون شامل خستگی شدید، کاهش وزن، افت فشار خون، ضعف عضلانی، تهوع، استفراغ، و تیرگی پوست است. برای درمان این بیماری معمولاً داروهای جایگزین هورمونی مانند هیدروکورتیزون و فلودروکورتیزون تجویز می‌شود. در شرایط استرس‌زا، ممکن است به افزایش دوز دارو نیاز باشد. در صورت وقوع بحران آدیسونی، که یک وضعیت اورژانسی است، بیمار نیاز به دریافت فوری کورتیکواستروئیدهای تزریقی دارد

سؤالات متداول

1. آیا بیماری آدیسون کشنده است؟

بیماری آدیسون به خودی خود کشنده نیست، اما اگر درمان نشود یا در شرایط خاص مانند بحران آدیسونی (Addisonian crisis) می‌تواند خطر مرگ داشته باشد. بحران آدیسونی زمانی رخ می‌دهد که سطح کورتیزول به شدت کاهش یابد، که می‌تواند منجر به افت شدید فشار خون، شوک، کم‌آبی شدید و نارسایی چندین اندام شود.

2. بیماری آدیسون در چه سنی شایع‌تر است؟

بیماری آدیسون می‌تواند در هر سنی رخ دهد، اما بیشتر موارد بین ۳۰ تا ۵۰ سالگی تشخیص داده می‌شوند. این بیماری در مردان و زنان با میزان مشابهی رخ می‌دهد، اما در زنان کمی شایع‌تر است. همچنین، در برخی موارد ممکن است بیماری آدیسون در کودکان و نوجوانان نیز دیده شود.

3. تفاوت بین نارسایی اولیه و ثانویه آدرنال چیست؟

• نارسایی اولیه آدرنال (بیماری آدیسون): در این حالت، مشکل مستقیماً از غدد فوق کلیوی ناشی می‌شود، که باعث کاهش تولید کورتیزول و آلدوسترون می‌شود و شایع‌ترین علت آن اختلال خودایمنی است.
• نارسایی ثانویه آدرنال: در این حالت، غدد فوق کلیوی سالم هستند، اما هیپوفیز در مغز به اندازه کافی هورمون ACTH تولید نمی‌کند، که برای تحریک آدرنال برای تولید کورتیزول ضروری است. این وضعیت معمولاً به دلیل مصرف طولانی‌مدت کورتیکواستروئیدها، تومورهای هیپوفیز، یا آسیب به غده هیپوفیز رخ می‌دهد.

نویسنده: مبین میرزایی

ناظر علمی: دکتر علی سالاری‌تبار و امیرحسین ملک زاده