بیماری دمانس چیست و چه تفاوتی با آلزایمر دارد؟

با افزایش سن، مغز مانند سایر اعضای بدن دچار تغییراتی می‌شود و احتمال بروز برخی مشکلات شناختی افزایش پیدا می‌کند. البته این مشکلات می‌توانند در سنین پایین‌تر، به دلایل مختلفی بروز کنند. یکی از مهم‌ترین این مشکلات، دمانس یا زوال عقل است که انواع مختلفی دارد و شایع‌ترین نوع آن، بیماری آلزایمر است.

بیماری دمانس چیست؟

دمانس یا زوال عقل، نوعی اختلال مزمن و پیش‌رونده‌ی مغزی است که باعث کاهش تدریجی عملکرد شناختی در فرد بیمار می‌شود. این بیماری معمولاً در افراد مسن رخ می‌دهد و با علائمی مانند از دست‌دادن حافظه، مشکل در تفکر و تغییرات خلق‌وخو همراه است. دمانس سالمندان، یکی از مشکلات شایع در میان سالمندان محسوب می‌شود که با کاهش توانایی انجام فعالیت‌های روزمره همراه است. بیماری دمانس در سالمندان، علاوه بر ایجاد مشکلات جسمی و روانی برای فرد، به مراقبت‌های ویژه‌ای نیاز دارد.

این بیماری به دلیل تخریب سلول‌های عصبی در مغز ایجاد می‌شود و شایع‌ترین نوع آن، آلزایمر است. در حال حاضر، هیچ درمان قطعی برای دمانس وجود ندارد، اما برخی درمان‌ها می‌توانند علائم را کاهش دهند یا روند بیماری را کند کنند.

دمانس می‌تواند هشداری برای بیماری‌های دیگری در فرد باشد که باعث اختلال در حافظه می‌شوند. علائم دمانس در مراحل اولیه می‌تواند شامل مشکل در حافظه‌ی کوتاه‌مدت، تکرار کردن کلمات و سردرگمی باشد. طول عمر بیماران دمانس، به عوامل مختلفی ازجمله نوع دمانس، شدت بیماری، سن بیمار و وضعیت سلامت عمومی فرد مبتلا بستگی دارد.

انواع دمانس و علائم بیماری دمانس

به طور کلی دمانس به دلایل مغزی یا ابتلا به برخی بیماری‌ها بروز می‌کند در ادامه به تمامی این موارد پرداخته خواهد شد. انواع دمانس عبارتند از:

1. بیماری آلزایمر

بیماری آلزایمر شایع‌ترین نوع دمانس است. علائم اولیه‌ی این بیماری شامل فراموشی، به‌ویژه فراموشی اتفاقات نه‌چندان قدیمی، مشکل در تکلم، گم‌کردن وسایل و فراموش کردن مسیرهایی است که قبلاً به‌خوبی می‌شناختند. با پیشرفت بیماری آلزایمر، علائمی مانند سردرگمی، توهم و مشکلات حرکتی مانند اختلال در راه رفتن نمایان می‌شود.

2. دمانس عروقی (دمانس واسکولار)

دمانس عروقی، ناشی از کاهش جریان خون به سمت مغز است و معمولاً به دلیل سکته‌ی مغزی یا سایر مشکلات عروقی (گرفتگی عروق) بروز پیدا می‌کند. علائم دمانس عروقی، بسته به ناحیه‌ی آسیب‌دیده‌ی مغز متفاوت است، اما معمولاً شامل مشکلاتی مانند اختلال در حافظه، تمرکز، اختلال در صحبت کردن و حرکت می‌شود. علائم دمانس عروقی ممکن است به‌طور ناگهانی نمایان و با گذشت زمان بدتر شود. طول عمر بیماران مبتلا به دمانس عروقی معمولاً کوتاه‌تر از سایر انواع دمانس است. به‌طور متوسط، طول عمر این بیماران پس از تشخیص، حدود ۵ تا ۷ سال است.

3. دمانس لویی بادی (DLB)

علائم این نوع دمانس، مشابه آلزایمر است و امکان دارد به‌صورت ناگهانی ظاهر شود. طول عمر بیماران دمانس لویی بادی​ معمولاً بین ۶ تا ۱۲ سال پس از نمایان شدن اولین علائم است. این مدت‌، بسته به عواملی مانند سن شروع بیماری، شدت علائم و مراقبت‌های درمانی متفاوت خواهد بود. بیماری دمانس لویی بادی، پیش‌رونده است و با گذشت زمان، علائم آن بدتر می‌شود و در نهایت به مراقبت‌های ویژه نیاز خواهد داشت.

4. دمانس فرونتوتمپورال (FTD)

دمانس فرونتوتمپورال، با تخریب سلول‌های مغزی در لوب‌های پیشانی و گیجگاهی همراه است. این بیماری باعث اختلال در عملکرد شناختی، رفتاری و شخصیتی می‌شود. علائم آن شامل تغییرات رفتاری، مشکلات زبانی و اختلالات حرکتی است. این دمانس معمولاً در سنین ۴۰ تا ۶۵ سالگی شروع می‌شود، به‌صورت پیش‌رونده پیشرفت می‌کند و درمان کاملی برای آن وجود ندارد.

5. دمانس مختلط

دمانس مختلط، نوعی دمانس است که فرد در آن به بیش از یک نوع دمانس مبتلا می‌شود. ابتلا همزمان به آلزایمر و دمانس عروقی شایع‌ترین ترکیب در دمانس مختلط است. این نوع دمانس، اغلب در افراد مسن دیده می‌شود. علائم آن، ترکیبی از علائم انواع مختلف دمانس مانند از دست‌دادن حافظه، توهمات و علائم پارکینسون است. تشخیص دقیق دمانس مختلط معمولاً پس از کالبدشکافی امکان‌پذیر خواهد بود. حدود ۱۰٪ از افراد مبتلا به دمانس، به دمانس مختلط دچار می‌شوند.

6. دمانس مغزی

دمانس مغزی، به‌طور کلی به هر نوع دمانسی که روی مغز تأثیر می‌گذارد، اشاره دارد. بنابراین، انواع دمانس ذکرشده می‌توانند تحت عنوان دمانس مغزی دسته‌بندی شوند. این نوع دمانس، مغز را تحت تأثیر قرار می‌دهد و منجر به کاهش عملکرد شناختی می‌شود.

7. دمانس ناشی از بیماری پارکینسون

دمانس ناشی از پارکینسون (PDD)، نوعی اختلال مغزی است که در برخی از افراد مبتلا به پارکینسون رخ می‌دهد. حدود ۵۰٪ یا بیشتر از افراد مبتلا به پارکینسون، در نهایت دچار زوال عقل می‌شوند. این دمانس معمولاً پس از یک سال یا بیشتر از شروع علائم پارکینسون ظاهر خواهد شد.

8. دمانس ناشی از بیماری هانتینگتون

این نوع دمانس، به دلیل تخریب سلول‌های عصبی در مغز ایجاد می‌شود و معمولاً در افراد مبتلا به بیماری هانتینگتون رخ می‌دهد که یک اختلال ژنتیکی پیش‌رونده است. علائم دمانس هانتینگتون شامل اختلال در توجه، تمرکز، آگاهی، قضاوت و حل مسائل است. این بیماری به‌تدریج پیشرفت می‌کند و در نهایت منجر به از دست‌رفتن کامل توانایی‌های شناختی و جسمی خواهد شد.

9. دمانس ناشی از بیماری کروتزفلد جاکوب

این نوع دمانس، نوعی بیماری پیش‌رونده و کشنده است که به‌دلیل آسیب سلول‌های مغزی ناشی از پروتئین‌های پریون ایجاد می‌شود. این بیماری، با سرعت بسیار زیادی پیشرفت می‌کند و معمولاً در عرض چند ماه به زوال عقل کامل منجر می‌شود. هیچ درمانی برای این بیماری وجود ندارد و اکثر بیماران، در عرض یک سال پس از ظاهر شدن علائم، فوت می‌کنند.

10. دمانس برگشت‌پذیر

دمانس برگشت‌پذیر به شرایطی اشاره دارد که علائم زوال عقل، به یک علت خاص ایجاد می‌شود و با درمان یا برطرف‌کردن علت، علائم تا حدودی بهبود می‌یابند. حدود ۱۵ تا ۲۰ درصد از بیماری‌های دمانس، که به علت کمبود ویتامین‌ D یا سایر ویتامین‌ها مانند و B12، مشکلات هورمونی، عوارض دارویی، مصرف الکل و مواد مخدر بروز می‌کنند، برگشت‌پذیر هستند.

11. دمانس کاذب

دمانس کاذب یا زوال عقل کاذب یک اختلال شناختی است که شباهت زیادی به دمانس واقعی دارد، اما در واقع از بیماری‌هایی مانند افسردگی سالمندان، اضطراب یا استرس ناشی می‌شود. علائم دمانس کاذب شامل اختلال حافظه، تمرکز و تصمیم‌گیری است، اما با این تفاوت که بیماران اغلب از مشکلات خود آگاه هستند و نگران آن‌ها هستند.

12. دمانس در جوانی

دمانس جوانی یا زوال عقل زودرس در افراد زیر ۶۵ سال رخ می‌دهد. علائم آن مشابه دمانس در افراد مسن است، اما با شدت بیشتری بر زندگی روزمره تأثیر می‌گذارد. این نوع دمانس احتمالاً به‌علت اختلالات مغزی مانند آلزایمر زودرس، دمانس فرونتوتمپورال و دمانس لوی بادی بروز می‌کند. علائم این دمانس شامل از دست‌دادن حافظه، تغییرات رفتاری و مشکلات زبانی است.

تفاوت دمانس و آلزایمر

آلزایمر شایع‌ترین نوع دمانس است و به‌عنوان یک بیماری مغزی خاص شناخته می‌شود که با از بین رفتن سلول‌های مغزی و تجمع پروتئین‌های غیرطبیعی در مغز بروز می‌کند. اما دمانس یک اصطلاح کلی است. آلزایمر نوعی بیماری خاص است که معمولاً شدیدتر و پیش‌رونده‌تر است.

تشخیص دمانس و آلزایمر

تشخیص دمانس و آلزایمر فرآیندی پیچیده‌ای است و چندین مرحله دارد. در این قسمت به روش‌های رایج تشخیص این بیماری‌ها اشاره می‌کنیم.

1. سابقه پزشکی و معاینه فیزیکی فرد

پزشک ابتدا تاریخچه پزشکی کامل فرد، ازجمله سابقه خانوادگی و داروهای مصرفی را بررسی می‌کند. سپس معاینه فیزیکی لازم را انجام می‌دهد تا علائم فیزیکی احتمالی مرتبط با دمانس را مشاهده کند.

2. آزمون‌های شناختی

آزمون‌های شناختی برای ارزیابی عملکرد حافظه، تفکر، زبان و سایر عملکردهای ذهنی انجام می‌شود. این آزمون‌ها می‌توانند به تشخیص زوال عقل، تعیین شدت و پیشروی این بیماری کمک کنند.

3. تصویربرداری مغزی

تصویربرداری مغز، مانند MRI و CT اسکن، می‌تواند به شناسایی تغییرات ساختاری در مغز که با دمانس مرتبط هستند، کمک کند. این روش‌ها برای تشخیص دمانس عروقی یا ردیابی تومورهای مغزی بسیار کارآمد هستند.

پیشگیری از دمانس

پیشگیری از دمانس به معنای حذف کامل خطر نیست، اما با تغییرات در سبک زندگی می‌توان ریسک ابتلا به آن را کاهش داد یا بروز بیماری را به تاخیر انداخت. راهکارهای زیر از مواردی هستند که می‌توانند خطر بروز دمانس را کاهش دهند:

• فعالیت‌های ذهنی: انجام بازی‌های فکری، حل جدول و یادگیری مهارت‌های جدید به تقویت مغز کمک می‌کند.
• ورزش منظم: حداقل ۳۰ دقیقه ورزش در هفته به سلامت مغز و قلب کمک می‌کند.
• رژیم غذایی سالم: مصرف میوه‌ها، سبزیجات، ماهی و روغن زیتون خطر ابتلا به دمانس را کاهش می‌دهد.
• مدیریت استرس و اضطراب: استرس مزمن می‌تواند به تخریب سلول‌های مغزی منجر شود. تمرین تکنیک‌های آرام‌سازی مانند مدیتیشن، یوگا و تمرینات تنفسی می‌تواند به کاهش استرس کمک کند و سلامت ذهنی را بهبود دهد.
• خواب کافی: داشتن خواب کافی و باکیفیت اهمیت زیادی در جلوگیری از زوال عقلی دارد. خواب کافی به مغز کمک می‌کند تا اطلاعات را پردازش و حافظه را تقویت کند.
• اجتناب از مصرف الکل و دخانیات: مصرف بیش‌ازحد الکل و استفاده از دخانیات می‌تواند خطر زوال عقلی را افزایش دهد.

درمان بیماری دمانس

در حال حاضر، درمان قطعی برای دمانس وجود ندارد، اما روش‌هایی برای مدیریت علائم و بهبود کیفیت زندگی افراد مبتلا وجود دارد. این روش‌ها شامل موارد زیر است:

1. داروی دمانس

از داروهای درمان دمانس می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• مهارکننده‌های کولین استراز: این داروها با افزایش میزان استیل کولین (یک پیام‌رسان عصبی در مغز که نقش مهمی در حافظه و تفکر دارد) عمل می‌کنند. این داروها می‌توانند برای کمک به بهبود علائم بیماری آلزایمر و دمانس عروقی مفید باشند. دونپزیل، ریواستیگمین و گالانتامین نمونه‌هایی از مهارکننده‌های استیل کولین هستند.
• ممانتین: این دارو با مسدود کردن گیرنده‌های NMDA در مغز عمل می‌کند. این گیرنده‌ها در یادگیری و حافظه نقش دارند. ممنتین می‌تواند برای کمک به بهبود علائم بیماری آلزایمر متوسط تا شدید مفید باشد.
• داروهایی مانند داروهای ضدافسردگی، داروهای ضداضطراب و داروهای تنظیم خواب نیز برای کنترل علائم رفتاری و روانی در دمانس تجویز می‌شوند.

2. درمان غیردارویی دمانس

علاوه‌بر درمان دارویی، تکنیک‌های غیردارویی برای کنترل علائم دمانس توسعه یافته‌اند که از آن‌ها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• درمان شناختی-رفتاری: این نوع درمان می‌تواند به افراد مبتلا به دمانس در یادگیری مکانیسم‌های مقابله با علائم بیماری و مدیریت مشکلات رفتاری کمک کند.
• گفتاردرمانی: گفتاردرمانی به افراد مبتلا به دمانس کمک می‌کند تا مشکلات ارتباطی خود را بهبود ببخشند.
• کاردرمانی: کاردرمانی به افراد مبتلا به دمانس کمک می‌کند تا مهارت‌های لازم برای انجام فعالیت‌های روزمره مانند لباس پوشیدن، غذا خوردن و حمام‌کردن را حفظ کنند.
• تغییر سبک زندگی: داشتن یک رژیم غذایی سالم، ورزش منظم و خواب کافی می‌تواند به بهبود سلامت کلی و کاهش خطر ابتلا به دمانس کمک کند.

سخن پایانی

دمانس نوعی اختلال پیچیده‌ی شناختی است که بر حافظه، تفکر و توانایی‌های روزمره‌ی فرد تأثیر می‌گذارد. اگرچه آلزایمر شایع‌ترین نوع دمانس است، اما این بیماری طیف گسترده‌ای از مشکلات مغزی را در بر می‌گیرد. تشخیص زودهنگام، مدیریت علائم و تغییر سبک زندگی می‌توانند نقش مؤثری در بهبود کیفیت زندگی بیماران داشته باشند. هرچند درمان قطعی برای دمانس وجود ندارد، اما ترکیبی از دارودرمانی، درمان‌های غیردارویی و فعالیت‌های ذهنی و جسمی می‌تواند روند بیماری را کندتر کند. با افزایش آگاهی و اقدامات پیشگیرانه، می‌توان خطر ابتلا به دمانس را کاهش داد و گامی مؤثر در جهت سلامت شناختی برداشت.

سؤالات متداول

1. دمانس چیست و چگونه بر عملکرد مغز تأثیر می‌گذارد؟

دمانس نوعی اختلال مزمن و پیش‌رونده‌ی مغزی است که به کاهش تدریجی عملکرد شناختی، از جمله حافظه، توانایی تفکر، قضاوت و رفتار اجتماعی منجر می‌شود. بسته به نوع دمانس، نواحی مختلف مغز ممکن است تحت تأثیر قرار بگیرند.

2. چه تفاوت‌هایی بین دمانس و بیماری آلزایمر وجود دارد؟

دمانس یک اصطلاح کلی برای توصیف مجموعه‌ای از علائم مرتبط با کاهش توانایی شناختی است، در حالی که بیماری آلزایمر نوعی از دمانس محسوب می‌شود. آلزایمر شایع‌ترین نوع دمانس است و حدود ۶۰ تا ۸۰ درصد از موارد دمانس را شامل می‌شود.

3. علائم اولیه دمانس و آلزایمر کدامند و چگونه قابل تشخیص هستند؟

علائم اولیه‌ی دمانس و آلزایمر شامل مشکلات حافظه کوتاه‌مدت، اختلال در انجام وظایف روزمره، کاهش تمرکز، گیجی، تغییرات خلقی و دشواری در پیدا کردن کلمات مناسب در مکالمات است. در مراحل اولیه‌ی آلزایمر، فرد ممکن است فراموشی‌های گاه‌به‌گاه داشته باشد، اما با پیشرفت بیماری، مشکلات شناختی شدیدتر شده و بر زندگی روزمره تأثیر می‌گذارد. تشخیص این بیماری‌ها از طریق بررسی سابقه‌ی پزشکی، معاینه‌ی عصبی، تست‌های شناختی و تصویربرداری‌های مغزی مانند MRI و CT اسکن انجام می‌شود

4. چه عواملی باعث بروز دمانس و آلزایمر می‌شوند؟

بروز دمانس و آلزایمر تحت تأثیر ترکیبی از عوامل ژنتیکی، محیطی و سبک زندگی قرار دارد. برخی از عوامل خطر شامل افزایش سن، ژنتیک، بیماری‌های قلبی-عروقی، سبک زندگی ناسالم و انواع اختلالات روانی است.

5. آیا دمانس و آلزایمر درمان‌پذیر هستند یا فقط می‌توان آن‌ها را مدیریت کرد؟

در حال حاضر، هیچ درمان قطعی برای دمانس و آلزایمر وجود ندارد، اما برخی داروها و روش‌های درمانی می‌توانند به کاهش علائم و کند کردن روند بیماری کمک کنند. داروهایی مانند مهارکننده‌های کولین‌استراز (دونپزیل، ریواستیگمین، گالانتامین) و ممانتین می‌توانند عملکرد شناختی را در برخی بیماران بهبود بخشند. علاوه بر این، روش‌های غیردارویی مانند کاردرمانی، گفتاردرمانی، درمان شناختی-رفتاری و اصلاح سبک زندگی می‌توانند به بهبود کیفیت زندگی بیماران کمک کنند.

منابع: کلینیک قاعده جمجه و هیپوفیز ایران، مجله سیب (مجله پزشکی سلامت ایرانیان آمریکا )

نویسنده: فاطمه پیوند

ناظر علمی: دکتر علی سالاری تبار و امیرحسین ملک زاده