در میان ناشناخته‌های علم، بیماریهای خودایمنی سرفصل مبهمی را به خود اختصاص داده‌اند. این بیماری‌ها که با سردرگمی سیستم ایمنی بدن در تشخیص سلول‌های خودی و بیگانه شروع می‌شوند، هنوز هم در حوزه تشخیص، علل بروز و حتی درمان در هاله‌ای از ابهام قرار دارند. با این حال، مطالعه روی کنترل بیماریهای خودایمنی به‌ویژه در سال‌های اخیر بسیار مورد توجه قرار گرفته و پیشرفت‌های خوبی هم در این زمینه به ثبت رسیده است.
در بسیاری از بیماریهای خودایمنی، متأسفانه ممکن است فرد مبتلا تا سال‌ها از وجود بیماری در بدن خود بی‌اطلاع باشد. علائم مشابه با بیماریهای دیگر و متغیر بودن شدت بروز آن در مراحل مختلف بیماری خودایمنی، همچنین در بعضی موارد، دوره‌ای بودن علائم و البته تفاوت آنها از فردی تا فرد دیگر، تشخیص را دشوار می‌کند و ممکن است بیمار را از ادامه روند پیگیری در دوره‌های قطع علائم بازدارد.
با این اوصاف، مهم است که ابتدا بیماریهای خودایمنی و علائم آن را بشناسیم، سپس به علائم و ریسک بیماری در بدن خود آگاه باشیم و در نهایت پس از تشخیص پزشک، کنترل بیماری خودایمنی را جدی بگیریم. در این فرصت به معرفی کلی بیماریهای خودایمنی و ریسک ابتلا به آنها، راهکارهای پیشگیری از ابتلا و روش‌های کنترل این بیماری‌ها می‌پردازیم.
بیماری خودایمنی چیست؟
بیماریهای خودایمنی، کابوس‌های خاموشی هستند که زندگی را کاملاً دگرگون می‌کنند. در این نبرد ناخواسته، سیستم ایمنی بدن به اشتباه، سلول‌های سالم بدن را به عنوان دشمن می‌شناسد و به آنها حمله می‌کند. این امر ممکن است به ابتلا طیف وسیعی از بیماری‌ها از آرتریت روماتوئید، تا لوپوس، دیابت نوع یک، سلیاک و… منجر شود.
تاکنون بیش از ۸۰ نوع بیماری خودایمنی شناخته شده که ویژگی مشترک بیشتر آنها، ایجاد التهاب در بافت‌ها و اندام‌هاست. این التهاب ممکن است به پوست، مفاصل، مغز و سیستم گوارش آسیب بزند.
چطور از بیماریهای خودایمنی پیشگیری کنیم؟
در حال حاضر هیچ راه قطعی برای پیشگیری از بیماریهای خودایمنی وجود ندارد. با این حال، تحقیقات نشان داده است که برخی از عوامل ممکن است خطر ابتلا به این بیماری ها را افزایش یا کاهش دهند که با اطلاع از آن می‌توان تا حدی از بروز این بیماری پیشگیری کرد.
عوامل افزایش‌دهنده خطر ابتلا به بیماریهای خودایمنی
گرچه مانند درمان و پیشگیری، هنوز علت اصلی ابتلا به بیماریهای خودایمنی برای محققان مبهم باقی مانده، به‌طور کلی هرچه سیستم ایمنی بدن ضعیف‌تر باشد، ریسک ابتلا بالاتر است. بعضی عواملی که در این زمینه نقش دارند، عبارتند از:
- ژنتیک: تحقیقات نشان داده‌اند اکثر افرادی که به این بیماری‌ها دچار می‌شوند، سابقه خانوادگی یکی از انواع بیماری خودایمنی را دارند. همچنین کسانی که یک نوع بیماری خودایمنی دارند، بیشتر در معرض خطر ابتلا به انواع دیگر هستند.
- عفونت: برخی از عفونت ها ممکن است نقطه آغاز بیماریهای خودایمنی باشند.
- عدم تعادل هورمونی: نوسانات هورمونی، به خصوص در زنان، می تواند در برخی از بیماریهای خودایمنی نقش داشته باشد. طبق آمارها، زنان تا هفتاد درصد بیشتر از مردان به انواع بیماریهای خودایمنی مبتلا می‌شوند.
- عوامل محیطی: قرار گرفتن در معرض سموم خاص، مانند دود سیگار یا مواد شیمیایی، ممکن است خطر ابتلا به برخی بیماریهای خودایمنی را افزایش دهد.
عوامل کاهش‌دهنده خطر ابتلا به بیماریهای خودایمنی
در مقابل، تقویت سیستم ایمنی بدن می‌تواند خطر ابتلا به بیماریهای خودایمنی را کاهش دهد. در این زمینه چند فاکتور تأثیرگذارند:
- رژیم غذایی سالم: داشتن یک رژیم غذایی سرشار از میوه، سبزیجات و غلات کامل می‌تواند به تقویت سیستم ایمنی بدن کمک کند تا ریسک ابتلا به بیماری کاهش یابد.
- ورزش منظم: فعالیت بدنی منظم می‌تواند به کاهش التهاب و بهبود عملکرد سیستم ایمنی بدن کمک کند.
- حفظ وزن سالم: چاقی، زنگ خطر برای برخی از بیماری های خودایمنی را به صدا درمی‌آورد.
- کاهش استرس: استرس مزمن ممکن است سیستم ایمنی بدن را ضعیف کند.
- خواب کافی: خواب کافی برای عملکرد صحیح سیستم ایمنی بدن ضروری است.
- شیردهی: مطالعات نشان داده است که شیردهی ممکن است خطر ابتلا به برخی از بیماریهای خودایمنی را در زنان کاهش دهد.
رژیم غذایی برای کنترل بیماریهای خودایمنی
باید گفت هیچ رژیم غذایی واحدی وجود ندارد که برای درمان بیماریهای خودایمنی به کار گرفته شود یا از ابتلا به این بیماری‌ها به‌طور قطعی پیشگیری کند. با این حال، مطالعات نشان داده‌اند که برخی غذاها و رژیم‌های غذایی می‌توانند به تقویت سیستم ایمنی بدن و کاهش التهاب کمک کنند تا علائم بیماری کنترل شوند.
- غذاهای سرشار از آنتی اکسیدان: آنتی‌اکسیدان‌ها موجب خنثی‌سازی رادیکال‌های آزاد می‌شوند و به این وسیله از آسیب به سلول‌های بدن جلوگیری می‌کنند. میوه‌ها، سبزیجات، به خصوص سبزیجات برگ‌دار، آجیل و دانه‌های خوراکی منابع خوبی از آنتی‌اکسیدان‌ها هستند.
- غذاهای سرشار از اسیدهای چرب امگا-۳: اسیدهای چرب امگا-۳ دارای خواص ضد التهابی هستند. ماهی‌های چرب مانند سالمون یا ساردین، گردو، دانه کتان و روغن چیا منابع اسیدهای چرب امگا-۳ هستند.
- غذاهای حاوی پروبیوتیک: پروبیوتیک‌ها باکتری‌های زنده‌ای هستند که به حفظ سلامت روده کمک می‌کنند. روده سالم نقش مهمی در عملکرد سیستم ایمنی بدن دارد. ماست، کفیر و کلم ترش منابع خوبی از پروبیوتیک‌ها هستند.
- خوراکی‌های حاوی فیبر: فیبر در سلامت روده و کاهش التهاب نقش مهمی دارد. میوه‌ها، سبزیجات، حبوبات و غلات کامل مثال‌هایی از خوراکی‌های دارای فیبر هستند.
- خوراکی‌های ضد التهاب: زنجبیل، زردچوبه، سیر و گوجه فرنگی مؤثرترین خوراکی‌های ضدالتهاب هستند که از تشدید علائم بیماری خودایمنی جلوگیری می‌کنند.
افراد مبتلا به بیماری خودایمنی از خوردن چه غذاهایی باید بپرهیزند؟
مثل هر بیماری دیگری، در بیماریهای خودایمنی هم باید توجه داشته باشیم که رژیم غذایی و سبک زندگی، منجر به تشدید علائم و پیشرفت بیماری نشود. طبیعتاً غذاهایی که برای سیستم ایمنی بدن مضرند، نباید در رژیم غذایی بیماران خودایمنی قرار بگیرند، از جمله:
- غذاهای فرآوری شده: غذاهای فرآوری‌شده اغلب سرشار از قند، چربی ناسالم و سدیم هستند که می‌توانند التهاب را افزایش دهند.
- گوشت قرمز: مصرف زیاد گوشت قرمز با افزایش خطر ابتلا به برخی از بیماری های خودایمنی مرتبط است.
- شکر و شیرینی‌جات: شکر و شیرینی‌جات با تشدید التهاب، پیشرفت بیماری را سریع‌تر می‌کنند.
- گلوتن: در بیماری سلیاک به‌عنوان یک مورد خاص از انواع بیماری خودایمنی، باید از مصرف گلوتن خودداری شود. گلوتن پروتئینی است که در گندم، جو و چاودار یافت می‌شود.
- محصولات لبنی: برخی از افراد مبتلا به بیماریهای خودایمنی، به محصولات لبنی حساسیت پیدا می‌کنند و مصرف لبنیات باعث تشدید علائم بیماری‌شان می‌شود.
درمان و کنترل بیماریهای خودایمنی
هدف از درمان بیماریهای خودایمنی، کاهش حمله سیستم ایمنی به سلول‌های سالم و کنترل علائم است. روش‌های مختلفی برای دستیابی به این هدف وجود دارد که در ادامه به برخی از آنها اشاره می‌کنیم.
کنترل بیماری با دارو
برای کنترل ببماری خودایمنی با دارو، چند روش وجود دارد که شامل استفاده از داروهای ضدالتهاب، کورتیکواستروئیدها، داروهای اصلاح‌کننده بیماری و داروهای بیولوژیک می‌شود.
داروهای ضد التهاب، همچنان که از اسم‌شان مشخص است، تنها التهاب و درد را کاهش می‌دهند و نقش سرکوب‌کننده ندارند. معمولاً تجویز داروهای ضد التهابی غیر استروئیدی (NSAIDs) مانند ایبوپروفن و ناپروکسن برای بهبود کیفیت زندگی روزمره بیمار مورد استفاده قرار می‌گیرد.
اما کورتیکواستروئیدها قوی‌تر از داروهای ضدالتهاب غیراستروئیدی هستند و برای سرکوب سیستم ایمنی و کاهش التهاب استفاده می‌شوند. پردنیزولون نمونه‌ای از کورتیکواستروئیدها است.
در نهایت، برای کند یا متوقف‌کردن روند پیشرفت بیماری، داروهای اصلاح‌کننده بیماری (DMARDs) تجویز می‌شود که معمولاً در موارد بیماریهای خودایمنیِ شدیدتر به روند درمان اضافه می‌شوند. متوترکسات و لفلونامید نمونه‌هایی از این نوع داروها هستند.
دسته‌ی دیگری از داروها تحت عنوان داروهای بیولوژیک مثل آدالیماب هم در روند کنترل بیماریهای خودایمنی سودمندند. این داروها از پروتئین‌های ساخته شده در بدن یا در آزمایشگاه ساخته می‌شوند. داروهای بیولوژیک می‌توانند سلول‌ها و مولکول‌های خاصی را که در سیستم ایمنی نقش دارند، هدف قرار دهند.
کنترل بیماری با تغییر سبک زندگی
همان‌طور که پیش‌تر هم به این موضوع پرداختیم، رژیم غذایی برای افراد مبتلا به بیماریهای خودایمنی نقش پررنگی دارد. برخی از تحقیقات نشان می‌دهند رژیم غذایی ممکن است در کنترل برخی از بیماریهای خودایمنی نقش داشته باشد. به عنوان مثال، یک رژیم غذایی سرشار از میوه‌ها، سبزیجات و غلات کامل ممکن است به کاهش علائم آرتریت روماتوئید کمک کند. یا در انواع خاصی از بیماری مثل سلیاک، حذف گلوتن از رژیم غذایی به طور کلی علائم را از بین می‌برد.
وقتی صحبت از تغییر سبک زندگی می‌شود، ورزش و تحرک بیشتر همیشه جزو گزینه‌های روی میز هستند. ورزش منظم از آنجا که به تقویت سیستم ایمنی بدن و کاهش التهاب کمک می‌کند، در سرکوب علائم بیماریهای خودایمنی نقش مؤثری دارد.
از سوی دیگر، یک موضوع مشترک بین بیماریهای خودایمنی، افزایش علائم با بروز استرس است. به‌کارگیری تکنیک‌های مدیریت استرس مانند یوگا، مدیتیشن و تنفس عمیق، یک راهکار بلندمدت و تأثیرگذار برای جلوگیری از پیشرفت بیماریهای خودایمنی است.
کنترل بیماری خودایمنی با درمان‌های جایگزین
در کنار درمان دارویی که به‌ویژه در موارد شدیدتر بیماری مهم‌ترین گزینه خواهد بود، درمان‌های جایگزین هم طبق آمارها رضایت بیماران را جلب کرده است.
از جمله این درمان‌ها باید به طب سوزنی اشاره کرد که نوعی از طب سنتی چینی است. برخی از افراد مبتلا به بیماریهای خودایمنی می‌گویند که طب سوزنی به کاهش درد و بهبود کیفیت زندگی آنها کمک می‌کند.
درمان جایگزین دیگر، استفاده از مکمل‌های غذایی تحت نظر پزشک است. بعضی انواع مکمل‌های غذایی، مانند ویتامین D و اسیدهای چرب امگا-۳ به کاهش علائم بیماریهای خودایمنی کمک می‌کنند. البته فراموش نکنید قبل از مصرف هر گونه مکمل جدید با پزشک خود صحبت کنید.
در نهایت مهم است که به خاطر داشته باشید بهترین روش درمان برای هر فرد متفاوت است. پزشک متخصص در مورد گزینه‌های درمانی مختلف با شما صحبت می‌کند و کمک می‌کند تا بهترین برنامه درمانی را برای خود پیدا کنید.
چند توصیه برای افرادی که مبتلا به بیماری خودایمنی هستند
درمان و کنترل بیماریهای خودایمنی به‌خاطر ماهیت خاص، روند پیشرفت و البته ابهامی که در همه مراحل برای علم پزشکی باقی گذاشته‌اند، هنوز نتایج قطعی و تضمین‌شده به همراه نداشته است. با این همه، بسیاری افراد با وجود درگیری با بیماری خودایمنی، توانسته‌اند این جنگ داخلی را آرام کنند و زندگی عادی را ادامه دهند.
به‌عنوان جمع‌بندی چند راهکار را که برای ایجاد این آرامش نیاز دارید، با هم فهرست می‌کنیم:
- استرس خود را مدیریت کنید: استرس، سیستم ایمنی بدن را ضعیف کرده و خطر ابتلا به بیماریهای خودایمنی را افزایش می‌دهد. راه‌های سالمی برای کنترل استرس مانند ورزش، یوگا یا مدیتیشن را در نظر بگیرید.
- غذاهای متنوع و کامل مصرف کنید: هیچ گروه غذایی واحدی وجود ندارد که برای همه مناسب باشد. مهم است که طیف گسترده‌ای از غذاها را از همه گروه‌های غذایی مصرف کنید تا تمام مواد مغذی مورد نیاز بدن‌تان را دریافت کنید.
- غذاهای تازه مصرف کنید: غذاهای فرآوری شده و آماده، اغلب سرشار از قند، چربی ناسالم و سدیم هستند. سعی کنید تا حد امکان غذاهای‌تان را در خانه تهیه کنید.
- به اندازه کافی بخوابید: خواب کافی برای عملکرد صحیح سیستم ایمنی بدن ضروری است.
- به‌آرامی غذا بخورید و خوب بجوید: خوب‌جویدن غذا به هضم آن کمک می کند و به بدن شما کمک می‌کند تا مواد مغذی را از غذا جذب کند.
- به اندازه کافی آب بنوشید: آب برای سلامت کلی بدن ضروری است و به دفع سموم از بدن کمک می‌کند.
- وزن سالم خود را حفظ کنید: چاقی یکی از عوامل تهدیدکننده در موارد خاصی از بیماریهای خودایمنی است. ورزش و رژیم غذایی سالم را فراموش نکنید تا علاوه بر اثرگذاری مثبت بر سیستم ایمنی بدن، مانع اضافه‌وزن هم باشد.