آرایشی و بهداشتی
شاید برای شما هم این پرسش پیش آمده باشد که چرا یک دارویی مثلاً قرص‌اش هست، اما کپسولش یا شربتش نیست. یا چرا یک دارویی هم قرص‌اش هست و هم آمپولش و هم شربتش؟ چرا همیشه شربتش را نخوریم؟ چرا آن دسته از دیابتی‌هایی که محتاج انسولین‌اند باید رنج تزریق و سوزن فروکردن در بدن‌شان را بر خود هموار کنند و به جای‌اش یک قرص یا شربت طعم‌دار و خوشمزه‌‌ی انسولین نداریم؟ خلاصه بگوییم: اصلاً هدف از تولید اشکال مختلف دارویی چیست و کلاً چند شکل دارویی در دنیای پزشکی هست؟
پاسخ کلی و دم دستی این است که ده‌ها نوع شکل دارویی (dosage form) وجود دارد و هرکدام برای رفاه حال بیمار و بهترین اثرگذاری ساخته و عرضه می‌شود. اما اگر شما هم کنجکاوید که بیشتر از ته و توی ماجرا سر در بیاورید، ما در این مطلب هم پاسخ آن چراهای بالا را می‌دهیم و هم اشکال مختلف دارویی را به شما معرفی می‌کنیم.
چرا اشکال مختلف دارویی وجود دارد؟
حتماً می‌دانید که زیتون به صورت طبیعی تلخ است و تا فرآیندهایی مانند در آب نمک خواباندن روی آن اجرا نشود بعید است از گلوی‌تان پایین برود و از فواید خوردن این محصول بهره‌ای ببرید. پس اگر مثلاً آنتی‌بیوتیک تلخی مثل آموکسی‌سیلین را هم بخواهید میل کنید، باید یک فکری به حال آن تلخی کرد و برای همین است که در پوشش کپسول قرار می‌گیرد. یا در مورد آن سؤالی که پیش‌تر مطرح کردیم که چرا شربت انسولین نداریم، پاسخ این است که اگر به فرض انسولین را بخوریم، آنزیم‌های معده انسولین را پیش از ورود به عروق خونی از بین می‌برند. پس بایستی آن را تزریق کنیم و به اصطلاح معده را دور بزنیم. بیماران مبتلا به ناراحتی‌های قلبی که ناگهان دچار مشکل می‌شوند، بایستی به شکلی از دارو، همچون قرص زیر زبانی، دسترسی داشته باشند که فوراً اثر کند و نمی‌شود با یک قرص معمولی که چندین دقیقه طول می‌کشد تا جذب بدن شود، درد را چاره کرد.
همه‌ی این مثال‌ها در کنار چندین و چند مثال دیگری که می‌توان زد، ناظر به یک چیز است و آن اینکه نهایتاً تمامی این اشکال مختلف دارویی با در نظر گرفتن رفاه و امنیت جانی بیماران و رسیدن به بهترین تأثیر برای بهبود حال آنان، ساخته و عرضه می‌شود. در ادامه، انواع و اقسام این اشکال دارویی را یک به یک برمی‌شمریم.
شکل دارویی و انواع مختلف آن
هر دارویی شامل مواد فعال و غیر فعال است. به نحوه‌ی فراهم‌آوردن و ترکیب این مواد در یک قالب خاص به منظور تسهیل راه‌یابی آن به درون بدن و ایجاد حداکثر سودمندی برای بیمار، «شکل دارویی» (dosage form) می‌گویند. رایج‌ترین اشکال دارویی از این قرارند:
قرص؛ آشناترین شکل دارویی
به گونه‌ای از داروها اطلاق می‌شود که مواد فعال آن با مواد غیر فعالی نظیر چسباننده‌ها (binder) و طعم‌دهنده‌ها، ممزوج و فشرده می‌شوند. قرص‌ها خود شامل چند دسته‌اند از جمله:
- قرص روکش‌دار: برخی از داروها، مانند مهارکننده‌های ترشح پروتون در اسید معده پایدار نیستند و برای ترتیب اثر بایستی به روده‌ی کوچک راه پیدا کنند. به این سبب به صورت قرص‌هایی با روکش مخصوص ساخته می‌شوند تا از حل‌شدن آن در اسید معده جلوگیری شود.
- قرص زیرزبانی: این دسته از قرص‌ها در زیر زبان قرار می‌گیرند و از طریق غشای مخاطی دهان وارد عروق می‌شوند. این امر به جذب سریع‌تر دارو کمک می‌کند.
- قرص جویدنی: این قرص‌ها پیش از بلع بایستی جویده شوند و بیشتر برای کودکان مناسب‌اند. قرص‌های ویتامین معمولاً از این قبیل‌اند.
- قرص جوشان: بافت این قرص‌ها پس از گذاشتن آن در آب، از هم باز شده و بعد از حل‌شدن، نوشیده می‌شوند.
- قرص مکیدنی: این گروه از قرص‌ها بعد از مدتی مکیدن در دهان حل می‌شوند. قرص‌های تسکین گلودرد غالباً از این نوع‌اند.
کپسول؛ زیردریایی هایی که به معده هدایت می کنی!
به شکلی از دارو گفته می‌شود که در پوشش ژلاتینی سخت یا نرم گنجانده می‌شود. این پوشش پس از ورود به دستگاه گوارش از هم می‌گسلد و ماده‌ی فعال آن آزاد می‌شود. پوشش ژلاتینی سخت معمولاً حاوی داروهای پودری و پوشش ژلاتینی نرم حاوی داروهای روغنی است.
فرآورده آهسته‌رهش؛ یک لاکپشت واقعی
این دسته از داروها متدرجاً در بدن رها می‌شوند و از این روی ماندگاری اثر طولانی‌تری نسبت به دیگر اشکال قرص و کپسول دارند.
مایعات خوراکی؛ بدمزه های دارویی
داروهای مایعی که به صورت خوراکی و از طریق دهان وارد بدن می‌شوند، بیشتر برای کودکان و آن گروه از افرادی کاربرد دارد که خوردن داروی جامد برای‌شان دشوار است. این شکل دارویی خود عموماً شامل چهار دسته است:
- محلول: این دسته از داروها از ترکیب دو یا چند ماده‌ی همگن به دست می‌آید.
- امولسیون: در این نوع از داروهای مایع که با نام «نامیزه» نیز شناخته می‌شوند، ذره‌های ریز یک مایع مانند روغن، بدون اینکه با مایعی دیگر مانند آب درآمیزد، در آن پخش می‌شود.
- سوسپانسیون: در این نوع از داروها ذرات جامد در مایع، معلق (suspend) هستند و در واقع مخلوطی ناهمگن است. در حالت عادی، ذرات جامد ته‌نشین می‌شوند و برای رسیدن دوز صحیح به بدن، بایستی پیش از مصرف ظرف حاوی دارو را تکان داد. مثال ساده‌ی غیردارویی اگر بخواهیم بزنیم، آب‌لیمو نوعی سوسپانسیون است.
- شربت: به محلول‌های حاوی شکر یا شیرین‌کننده اطلاق می‌شود که به سبب طعم‌دار بودن معمولاً گزینه‌ی مناسبی برای استفاده‌ی اطفال است.
مایعات تزریقی؛ موشک هایی که جانت را دوست دارند
این نمونه از اشکال دارویی عموماً درون عضله، رگ، مفصل یا زیر پوست تزریق می‌شوند و اکثراً در مواقعی به کار می‌آیند که استفاده از شکل خوراکی میسر نیست و اثرگذاری فوری مد نظر است.
قطره‌های چشمی
این شکل دارویی به صورت قطره‌ای داخل چشم ریخته می‌شود و ممکن است دربردارنده‌ی ترکیبات استروئیدی، آنتی‌هیستامین یا بی‌حس‌کننده باشند. البته قطره‌های چشمی همیشه حاوی مواد دارویی نیستند و ممکن است صرفاً برای رفع خشکی چشم استفاده می‌شوند.
قطره‌های گوش
در قالب محلول، امولسیون یا سوسپانسیون که پیش‌تر به آن‌ها اشاره شد، درون گوش ریخته شوند و عموماً برای برطرف‌کردن عفونت‌های گوش استعمال می‌شوند.
قطره و افشانه بینی
این شکل دارویی به صورت محلول و با استفاده از قطره‌چکان یا افشانه وارد بینی می‌شود و برخی از آن‌ها دارای کارکرد موضعی هستند، مانند آنتی‌هیستامین‌ها و بازکننده‌های بینی، و برخی دارای کارکرد غیرموضعی.
گرانول (ریزدانه) و پودر (گَرد)؛ گاه خوشمزه تر از دارو
هر دو شکل دارویی در واقع برساخته از ذرات ریز جامد هستند و به نظر یکسان می‌آیند، اما دو تفاوت اساسی دارند؛ اول اینکه گرانول درشت‌تر از پودر است و دوم اینکه حل‌شوندگی آن بسیار سریع‌تر است. گرانول‌ها معمولاً به صورت ساشه‌ای عرضه می‌شوند.
پماد؛ هم پای ماساژ
پمادها ترکیباتی نیمه‌جامد و بر پایه‌ی روغن هستند و به طور کلی روی پوست، مقعد یا اطراف بینی استفاده می‌شوند. این شکل دارویی در برابر آب و عرق و دیگر ترشحات بدن مقاوم است و از این روی ماندگاری طولانی دارد و گاهی به عنوان نرم‌کننده و مرطوب‌کننده به کار می‌رود.
کرم؛ آشناترین ماده آرایشی
این دسته از داروها در واقع امولسیون‌های نیمه‌جامد هستند و به دو نوع بخش‌بندی می‌شوند:
- کرم‌های روغن در آب که از قطره‌های پراکنده‌ی روغن در آب تشکیل می‌شوند و معمولاً در ساخت محصولات آرایشی کاربرد دارند، چرا که دارای چربی کمتری هستند و راحت‌تر با آب شسته می‌شوند.
- کرم‌های آب در روغن که از قطره‌های پراکنده‌ی آب در روغن تشکیل شده‌اند. بسیاری از مواد دارویی مورد استفاده در کرم‌ها آب‌گریزند و به همین علت این دسته از کرم‌ها بستر مطلوب‌تری برای این گونه از مواد هستند.
ژل؛ یک رطوبت راحت‌جذب
این شکل دارویی هم برای مقاصد درمانی و هم روان‌کنندگی کارآمد است و نسبت به کرم و پماد چربی کمتری دارد و معمولاً همراه با اثر خنک‌کنندگی است. بسیاری از محصولات آرایشی مخصوص پوست‌های چرب به دلیل داشتن چربی کمتر این شکل دارویی، از نوع ژل هستند.
لوسیون؛ متفاوت از کرم ها
لوسیون‌ها حالتی مشابه کِرِم دارند، منتها با گران‌روی کمتر و سیالیت بیشتر. استفاده از این شکل دارویی در محصولات مرطوب‌کننده و ضد آفتاب رایج است.
شیاف؛ لازم اما دوست نداشتنی
این داروها شکل جامد و معمولاً مخروطی دارند و پس از قرارگیری در مقعد یا واژن، جذب بدن می‌شوند. شیاف نسبت به اشکال خوراکی سرعت اثرگذاری بالاتری دارد.
مواد استنشاقی (دمیدنی)؛ برای بالاکشیدن پرفایده
این دسته از مواد دارویی در اشکال پودر و محلول و سوسپانسیون وجود دارد و با دمیدن از راه دهان و بینی برای درمان موضعی یا غیر موضعی به کار می‌روند.
وصله‌ی پوستی (transdermal patch)
یکی از اشکال دارویی است که به صورت چسب روی پوست گذاشته می‌شود و از طریق آن جذب جریان خون می‌شود.
جان کلام درباره اشکال مختلف دارویی
بسته به وضعیت هر بیمار و اعمال بیشینه‌ی اثرگذاری، داروها در اشکال مختلفی تولید می‌شوند. هر شکل دارویی ممکن است نسبت به دیگر اشکال واجد محاسن و معایبی باشد. مثلاً شربت اگرچه نسبت به قرص سرعت جذب بهتری دارد، اما نگه‌داری و حمل آن سخت‌تر است، اما از طرفی دوزبندی قرص یا کپسول دقیق‌تر از شربت است. یا اگرچه استفاده از قرص و کپسول و داروهای موضعی نظیر کرم و پماد آسان‌تر است، اما سرعت جذب پایین‌تری نسبت به اشکال تزریقی دارند و چنانچه نیاز به اثرگذاری فوری باشد، شاید چندان کارآمد نباشند. اینجاست که باید گفت هر «چیزی» را بهر کاری ساخته‌اند و انتخاب اشکال دارویی هم بر همین اساس صورت می‌گیرد.