بیماری سلیاک چیست؟ | علائم، تشخیص و درمان آن

بیماری سلیاک یک بیماری خودایمنی است که در آن بدن به پروتئین موجود در گندم و جو واکنش غیرعادی‌ای می‌دهد. تشخیص آن معمولاً سخت است، زیرا دامنه‌ی وسیعی از علائم را شامل می‌شود؛ یا اصلاً ممکن است هیچ علامتی نداشته باشد. با این‌ حال، می‌تواند عواقب جدی‌ای در پی داشته باشد. درمان اصلی آن پیروی از یک رژیم مطلقاً بدون گلوتن تا آخر عمر است. در این مقاله به ماهیت، علائم، ریسک‌فاکتورها، تشخیص، درمان و مراقبت‌های این بیماری با جزئیات بیش‌تری می‌پردازیم.

 

بیماری سلیاک چیست؟

بیماری سلیاک یک اختلال خودایمنی‌‌ست که محرک آن خوردن گلوتن است. گلوتن پروتئینی‌ست که در گندم، جو و دیگر غلات یافت می‌شود.

هنگامی که فردی با بیماری سلیاک، چیزی حاوی گلوتن بخورد یا بنوشد، بدنش به این پروتئین واکنش می‌دهد؛ که باعث می‌شود پرزهای دیواره‌ی روده‌ی باریک آسیب ببینند. در نتیجه، روده‌ی باریک دیگر نمی‌تواند به‌خوبی مواد مغذی را از غذا جذب کند. در نهایت، این بیماری می‌تواند باعث سوءتغذیه و حتی علائم دیگری مانند ضعف استخوان‌ها، تغییرات خلق‌وخو و سقط خودبه‌خودی جنین شود.

بیشتر کسانی که سلیاک دارند،‌ هرگز متوجه آن نمی‌شوند. پژوهشگران بر این باورند که تنها در ۲۰٪  مبتلایان به این بیماری، تشخیص به موقع اتفاق می‌افتد. آسیب به دیواره‌ی روده بسیار آهسته است و علائم از فردی به فرد دیگر فرق می‌کند.

خلاصه: بیماری سلیاک در اثر مصرف گلوتن در افراد مستعد ایجاد شده و می‌تواند باعث سوءجذب و سوءتغذیه و مشکلات دیگر شود. علائم آن آهسته ظاهر می‌شوند، برای همین تشخیص آن دشوار است.

 

آیا سلیاک یک بیماری جدی است؟

هرچند بیماری سلیاک به‌خودی خود تهدیدکننده‌ی حیات نیست، اما می‌تواند باعث پیچیدگی‌ها و علائمی شود که در صورت مدیریت نامناسب، خطرناک باشند. سلیاک درمان‌نشده، همچنین می‌تواند احتمال ایجاد برخی سرطان‌ها را هم بالا ببرد.

 

سلیاک با حساسیت یا آلرژی به گلوتن چه تفاوتی دارد؟

بیماری سلیاک در نتیجه عدم تحمل گلوتن به وجود می‌آید اما علائم آلرژی غذایی را ندارد. اگر کسی به گندم حساسیت داشته باشد، در صورت مصرف فرآورده‌ای حاوی گندم، دچار تنگی نفس، اشک‌ریزش یا خارش چشم می‌شود. اما علائم سلیاک کاملاً متفاوت‌اند که در ادامه به آن می‌پردازیم.

 

علائم بیماری سلیاک

۱) در بزرگسالان

علائم بیماری سلیاک، از فردی به فرد دیگر بسیار فرق می‌کند. برخی افراد با اینکه روده‌هایشان هنوز دارد آسیب می‌بیند، ممکن است هیچ علامتی نداشته باشند.

اما اگر علامت داشته باشید، بخش‌های زیادی از بدنتان می‌توانند درگیر شوند. ممکن است کمی بعد از خوردن یا نوشیدن هر چیز دارای گلوتن، متوجه علائم گوارشی شوید. این علائم موارد زیر را شامل می‌شوند:

• دل‌درد
• احساس سنگینی و پر بودن شکم
• یبوست
• اسهال
• نفخ
• سوزش سر دل
• تهوع
• مدفوع کم‌رنگ، بسیار بدبو و شناور

ممکن است علائم دیگری هم ایجاد شود، که به این دلیل است که بدنتان مواد مغذی کافی دریافت نمی‌کند. این علائم موارد زیر را شامل می‌شوند:

• کم‌خونی
• کاهش وزن
• درد استخوان یا مفصل
• کهیرهایی با تاول و خارش
• سردرد
• ضعف استخوان‌ها
• تغییرات رفتاری
• زخم دهانی و مشکلات دندان
• مشکلات دستگاه عصبی، مثل بی‌حس شدن یا گزگز شدن در دست‌ها و پاها، مشکل در تعادل، یا تغییراتی در هوشیاری
• کاهش عملکرد طحال

۲) در زنان

برخی علائم به‌ویژه بر زنان (و کسانی که در بدو تولد دختر تعیین شده‌اند) تأثیر می‌گذارند.

این علائم ممکن است ناشی از سو‌ءتغذیه یا واکنش دستگاه ایمنی به گلوتن باشند؛ که شامل موارد زیر می‌شوند:

• قاعدگی‌های نامنظم
• یائسگی زودهنگام
• سقط جنین خودبه‌خودی

سلیاک درمان‌نشده،  با ناباروی هم در زنان و هم در مردان مرتبط است.

۳) در کودکان

مشکلات روده در کودکانی که سلیاک دارند، بیشتر از بزرگسالان رخ می‌دهد؛ که شامل موارد زیر است:

• نفخ و تورم شکم
• یبوست
• اسهال
• مدفوع کم‌رنگ و بدبو
• دل‌پیچه و استفراغ
• کاهش وزن

اگر کودکی به‌دلیل وجود بیماری سلیاک نتواند مواد مغذی مورد نیازش را جذب کند، مشکلات زیر می‌تواند در او ایجاد شود:

• کم‌خونی
• آسیب به مینای دندان
• بلوغ دیررس
• اختلال در نمو در نوزادان
• بی‌حوصلگی و تغییرات رفتاری
• مشکلات عصبی‌-شناختی مانند اختلالات یادگیری یا اختلال کم‌توجهی بیش‌فعالی ()
• رشد آهسته و قد کوتاه

۴) کهیر سلیاک (dermatitis herpetiformis)

یک نفر از هر ۴ نفری که سلیاک دارند، نوعی کهیر با تاول و خارش می‌زند. وقوع آن در بزرگسالان بیشتر از کودکان، و در مردان بیشتر از زنان است. این کهیرها بیشتر در نواحی زیر ایجاد می‌شوند:

• باسن
• آرنج
• زانو
• پوست سر
• پایین کمر

خلاصه: علائم سلیاک، در افراد مختلف، متفاوت است. علائم می‌تواند شامل مشکلات گوارشی، کاهش وزن، کم‌خونی، ضعف استخوان‌ها، کهیرهایی خاص، سقط جنین خودبه‌خودی و ... باشند.

 

علت ایجاد بیماری سلیاک

بیماری سلیاک به‌خاطر پاسخ غیرعادی دستگاه ایمنی به گلوتن ایجاد می‌شود. دستگاه ایمنی جوری با پروتئینی بی‌ضرر برخورد می‌کند، که انگار تهدیدی برای بدن است و بر علیه آن آنتی‌بادی تولید می‌کند. این باعث می‌شود که در روده التهاب به وجود بیاید، که به پرزها آسیب زده و منجر به بروز علائم بیماری سلیاک می‌شود.

کاملاً مشخص نیست که چرا این اتفاق می‌افتد. دانشمندان بر این باورند که بیماری سلیاک بیشتر در کسانی رخ می‌دهد که جهش‌های ژنتیکی خاصی را دارند. اما هر کسی که این جهش‌ها را دارد، لزوماً بیمار نمی‌شود.

پزشکان فکر می‌کنند که که برخی شرایط استرس‌زا می‌توانند عامل محرکی در ایجاد این بیماری باشد؛ مثلاً عفونت ویروسی، جراحی، بارداری یا ‌آسیب‌های روحی-روانی.

خلاصه: بیماری سلیاک در اثر عوامل ژنتیکی و محیطی به وجود می‌آید. ولی علت دقیق آن درست مشخص نیست.

 

 ریسک‌فاکتورهای بیماری سلیاک

اگر کسی از اعضای درجه یک خانواده‌ی شما، این بیماری را داشته باشد، احتمال ابتلای شما حدود ۱۰٪ خواهد بود. مانند بسیاری از بیماری‌های خودایمنی دیگر، احتمال بروز سلیاک در زنان بیشتر است (حدود ۶۰ تا ۷۰٪ کسانی که بیماری در آن‌ها تشخیص داده می‌شود، زن هستند).

بیماری سلیاک در سفیدپوستان و کسانی که برخی بیماری‌های دیگر را دارند، شایع‌تر است. این بیماری‌ها شامل موارد زیر است:

• بیماری هاشیموتو
• دیابت نوع ۱
• بیماری آدیسون
• سندرم داون
• آرتریت روماتوئید
• سندرم ترنر (شرایطی که در آن فرد مؤنث، تنها یک کروموزوم X دارد)
• بیماری MS
• هپاتیت خودایمنی
• سندرم شوگرن
• لوپوس
• عدم‌تحمل لاکتوز
• سرطان‌های روده

خلاصه: بیماری سلیاک در زنان، سفیدپوستان و افرادی که برخی بیماری‌های زمینه‌ای دیگر را دارند، شایع‌تر است.

 

بیماری سلیاک چه زمانی ایجاد می‌شود؟

این بیماری می‌تواند در هر سنی رخ بدهد. ولی بیشتر اوقات در افراد زیر شناسایی می‌شود:

• کودکان بین ۸ ماه تا ۱ سال (وقتی کودکان برای اولین بار شروع به خوردن غذای گلوتن‌دار می‌کنند)
• در میان‌سالی (بین سنین ۴۰ تا ۶۰ سال)

برخی افراد، پیش از اینکه تشخیص درست بگیرند، ممکن است سال‌ها بیماری را داشته باشند.

 

عواقب بیماری سلیاک

با گذشت زمان، اگر بیماری سلیاک درمان نشود، می‌تواند مشکل‌هایی را برای سلامتی به وجود بیاورد.

سوءتغذیه طولانی‌مدت ناشی از سلیاک می‌تواند باعث موارد زیر شود:

• استخوان‌های ضعیف و نرم
• تحلیل مینای دندان
• تأخیر در رشد و نمو کودکان
• مشکل‌هایی در تعادل و هماهنگی
• احساس گزگز و بی‌حس شدن اعصاب
• مشکل‌هایی در یادگیری و تمرکز

التهاب مزمن ناشی از بیماری سلیاک می‌تواند باعث موارد زیر شود:

• عدم‌تحمل غذاهای دیگر، مانند لاکتوز (لاکتوز قندی‌ست که به طور طبیعی در محصولات لبنی یافت می‌شود)
• زخم و سوراخ در روده که می‌تواند منجر به تنگ شدن یا انسداد روده شود. این سوراخ‌ها می‌توانند به حفره‌های خطرناکی در دیواره روده تبدیل شوند.
• تضعیف دستگاه ایمنی که باعث آسیب‌پذیری بیشتر در برابر سایر بیماری‌ها به‌ویژه بیماری‌های خودایمنی‌ می‌شود.
• بیماری‌های کبدی، که به‌دلیل افزایش بیش‌ازحد آنزیم‌های کبدی یا دلایل دیگری ممکن است ایجاد ‌شوند.
• یک بیماری روده‌ی کوچک به نام کولاژنوز اسپرو که در آن بافت کلاژن در روده باریک تجمع می‌یابد. این می‌تواند باعث تداخل دائمی در جذب مواد مغذی از روده شود.
• در برخی موارد نادر، بیماری سلیاک می‌تواند منجر به بروز برخی سرطان‌ها شود.

خلاصه: بیماری سلیاک در طولانی‌مدت، می‌تواند مشکلات جدی‌ای برای سلامتی به وجود آورد؛ برای مثال: ضعف استخوان‌ها و تحلیل مینای دندان‌ها، عدم تحمل برخی غذاهای دیگر و افزایش ریسک برخی سرطان‌ها.

تشخیص بیماری سلیاک

تشخیص این بیماری سخت است، زیرا علائمش بسیار رایج و مشابه سایر اختلال‌های گوارشی است.

اگر پزشکتان فکر کند که ممکن است این بیماری را داشته باشید، در مورد علائم و سابقه سلامت خود و خانواده‌تان سؤال‌هایی می‌پرسد. احتمالاً معاینه فیزیکی هم انجام خواهد داد و برای قطعی کردن تشخیص می‌گوید آزمایش‌هایی را هم انجام دهید.

انواع اصلی آزمایش‌هایی که برای تشخیص بیماری سلیاک انجام می‌شوند، در ادامه آمده‌است:

آزمایش خون:

• تست سرولوژی برای بررسی وجود آنتی‌بادی علیه گلوتن (اگر رژیمتان بدون گلوتن است، قبل از انجام این آزمایش باید این رژیم را قطع کنید تا نتیجه‌تان درست بیاید)
• تست‌های ژنتیک هم می‌توانند بر روی خون انجام شوند تا ببینند آیا یکی از دو ژنی که باعث ایجاد بیماری سلیاک می‌شود را دارید یا نه.

بافت‌برداری یا بیوپسی:

برای این آزمایش، پزشک نمونه‌ای از بافت روده‌ی باریک را زیر میکروسکوپ بررسی می‌کند، و به دنبال آسیب‌های ناشی از بیماری سلیاک می‌گردد. برای گرفتن نمونه، یک متخصص‌ آندوسکوپی، لوله‌ای بلند و منعطف را از گلو به سمت روده فرو می‌برد. بر سر لوله، دوربینی کوچک تعبیه شده که به متخصص در برداشت نمونه کمک می‌کند.

اگر پزشک برای شما تشخیص بیماری سلیاک دهد، آزمایش‌های دیگری را هم انجام می‌دهد تا ببیند آیا کمبودهای تغذیه‌ای دارید یا نه. این کمک می‌کند تا پزشکتان بفهمد بیماری چه‌قدر پیشرفت کرده و چه مشکل‌هایی نیاز به درمان دارند. این آزمایش‌ها شامل موارد زیر است:

• آزمایش خون برای بررسی کردن سلامت دستگاه ایمنی
• آزمایش پروتئین متصل‌شونده به اسید چرب روده که آسیب به روده را نشان می‌دهد
• آزمایش CBCبرای بررسی کم‌خونی
• آزمایش C-proterinبرای بررسی التهاب
• پانل‌های متابولیک برای بررسی عملکرد کبد و کلیه
• آزمایش آهن و فریتین برای بررسی کمبود آهن
• اگر کهیر داشته باشید، پزشکان نمونه‌ای کوچک از آن می‌گیرند و دنبال نشانه‌هایی در آن می‌گردند که به‌خاطر بیماری سلیاک باشد. این کهیر می‌تواند با بسیاری از مشکلات پوستی دیگر اشتباه گرفته شود.

خلاصه: تشخیص بیماری سلیاک شامل معاینه فیزیکی، آزمایش خون و نمونه‌برداری از بافت است.

درمان بیماری سلیاک

مهم‌ترین راه درمان این بیماری این‌ است که از یک رژیم بدون گلوتن تا آخر عمرتان پیروی کنید. بعد از چند هفته که این رژیم را داشتید، روده‌ی باریک شروع به خوب شدن می‌کند و کم‌کم حس می‌کنید که دارید بهتر می‌شوید.

رژیم بیماری سلیاک

حتی مقادیر کمی از گلوتن هم می‌تواند مضر باشد. پس نیاز است از همه غذاها و نوشیدنی‌هایی که دارای گندم، جو و چاودار (rye) پرهیز کنید. پس باید برچسب‌های هر غذای آماده یا فرآوری‌شده‌ای که می‌خرید را بخوانید. منوی رستوران‌ها را بررسی کنید یا از پیش‌خدمت بپرسید که آیا غذایی که می‌خواهید سفارش بدهید بدون‌گلوتن هست یا نه. گاهی وقت‌ها حتی غذاهایی که به‌طورطبیعی گلوتن ندارند، جوری تهیه یا بسته‌بندی می‌شوند که در معرض گلوتن قرار می‌گیرند.

نان، پاستا، غلات صبحانه و دیگر نشاسته‌هایی که از گندم و جو به‌دست‌ می‌آیند را، با گزینه‌های زیر جایگزین کنید:

• برنج
• سیب‌زمینی
• ذرت و پفیلا
• لوبیاها
• مغزها
• جو دوسر
• ارزن
• کینوا
• پاستاها، نان‌ها و غلات‌صبحانه‌ای که بر روی برچسب آن‌ها «بدون گلوتن» نوشته شده‌است.
• به جای آبجو، از نوشیدنی‌های دیگر که از انگور، سیب یا سیب‌زمینی به‌دست می‌آیند و یا آبجوهای بدون‌گلوتن استفاده کنید.

هم‌چنین؛

• میوه یا سبزیجاتی را انتخاب کنید (چه تازه، چه کنسروی و چه یخ‌زده) که در کنار آن‌ها نان و سس‌ها نباشند.
• به جای گوشت‌های فرآوری‌شده و سوسیس،‌ گوشت، ماهی و مرغی بخرید که ترکیبات دیگری به آن‌ها افزوده نشده باشد.
• از مصرف فرآورده‌های لبنی که دارای افزودنی‌ها هستند (مانند برخی محصولات کم‌چرب و بدون‌چربی یا برخی بستنی‌ها) پرهیز کنید.
• سعی کنید سوپ‌ها، سالادها، چاشنی‌ها و دسرهایی که خانگی هستند [به‌جای جایگزین‌های کارخانه‌ای] انتخاب کنید.

گاهی گلوتن در جاهایی که انتظار نمی‌رود یافت می‌شود؛ مثلاً در:

• سس سویا
• سرکه‌ی جو
• پودر پودینگ
• عصاره گوشت

برخی محصولات معمول مثل داروها یا خمیردندان هم می‌توانند دارای گلوتن باشند.

متخصص تغذیه می‌تواند به شما در طراحی و پایبندی به یک رژیم بدون‌گلوتن کمک کند.

خلاصه: مهم‌ترین و بهترین راه درمان سلیاک، عدم مصرف گلوتن است. پس باید منابع غذایی دارای گلوتن مثل گندم و جو را با منابع دیگر مثل برنج یا سیب‌زمینی جایگزین کرد.

داروهای بیماری سلیاک

پزشک شما ممکن است موارد زیر را برای شما تجویز کند:

• کورتیکواستروئیدها برای بهبود التهابی که پس از قطع گلوتن هنوز دیده می‌شود.
• دارویی مانند داپسون برای بهبود کهیر ناشی از بیماری سلیاک
• ویتامین‌ها و مکمل‌های معدنی، در صورتی که دچار کم‌خونی یا کمبودهای تغذیه‌ای جدی باشید.

 

مراجعه بعدی به پزشک

پس از تشخیص بیماری، انتظار می‌رود در طی ۳ تا ۶ ماه آینده، دوباره پزشکتان را ملاقات کنید.

پزشکان در این مرحله، علائم و کمبودها تغذیه‌ای را بررسی می‌کنند و احتمالاً‌ برای چک کردن سطح آنتی‌بادی علیه گلوتن، درخواست آزمایش خون هم می‌کنند.

پس از این، ملاقات‌ها سالیانه انجام می‌شود.