عدم تحمل لاکتوز؛ علائم، علل و راه‌های مدیریت

عدم تحمل لاکتوز (Lactose intolerance) یکی از شایع‌ترین اختلالات گوارشی در جهان است که میلیون‌ها نفر را تحت تأثیر قرار می‌دهد و می‌تواند کیفیت زندگی روزمره را به‌طور قابل‌توجهی مختل کند. این وضعیت با علائمی مانند درد شکم، نفخ، اسهال و حالت تهوع پس از مصرف فرآورده‌های لبنی همراه است و اغلب به دلیل کمبود آنزیم لاکتاز در روده کوچک رخ می‌دهد. در این مقاله پس از بررسی علائم، نشانه‌ها و عوامل بروز عدم تحمل لاکتوز، راه‌های پیشگیری و درمان این عارضه را با شما به اشتراک خواهیم گذاشت.

عدم‌ تحمل لاکتوز چیست؟

ابتدا باید به این موضوع بپردازیم که اصلا لاکتوز چیست و به وسیله چه آنزیمی در بدن هضم می‌شود؟ لاکتوز یک قند دوگانه (دی‌ساکارید) است که از ترکیب گلوکز و گالاکتوز تشکیل و به‌طور طبیعی در شیر و فرآورده‌های لبنی یافت می‌شود. بدن برای هضم لاکتوز، به آنزیم لاکتاز نیاز دارد که در سطح مخاط روده کوچک تولید می‌شود و این قند را به گلوکز و گالاکتوز تجزیه می‌کند تا جذب خون شود.

فعالیت لاکتاز از هفته هشتم بارداری آغاز می‌شود و تا زمان تولد به اوج خود می‌رسد. ارتباط لاکتاز و هضم شیر مادر غیرقابل انکار است و این آنزیم نقشی کلیدی در رشد و بقای نوزاد ایفا می‌کند. با این حال، جهش‌های ژنتیکی در ژن تولیدکننده لاکتاز می‌توانند این توانایی را مختل کنند و به عدم تحمل لاکتوز منجر شوند. در موارد نادر، کمبود مادرزادی لاکتاز از بدو تولد وجود دارد که اگر به‌سرعت تشخیص داده نشود، می‌تواند عواقب مرگباری داشته باشد، زیرا نوزاد نمی‌تواند شیر مادر یا شیرخشک حاوی لاکتوز را هضم کند.

وقتی لاکتاز کافی در روده کوچک تولید نشود، لاکتوز هضم‌نشده به روده بزرگ منتقل و توسط باکتری‌های موجود در آنجا تخمیر می‌شود. این فرآیند گازهایی مانند هیدروژن، دی‌اکسید کربن و متان و همچنین اسیدهای چرب کوتاه‌زنجیر مانند استات و بوتیرات تولید می‌کند که علائمی نظیر نفخ، گاز، درد شکم و اسهال را به دنبال دارد.

اما عدم تحمل لاکتوز چیست؟اصطلاحات «کمبود لاکتاز» (کاهش تولید آنزیم)، «سوءجذب لاکتوز» (جذب ناکامل لاکتوز) و «عدم تحمل لاکتوز» (علائم بالینی) جنبه‌های مختلف این فرآیند را توصیف می‌کنند، اما همه افراد با کمبود لاکتاز یا سوءجذب لاکتوز، علائم عدم تحمل لاکتوز را تجربه نمی‌کنند.

شدت علائم این عارضه به عوامل متعددی از جمله مقدار لاکتوز مصرف‌شده، سطح لاکتاز باقی‌مانده در روده و حساسیت فردی بستگی دارد. برای مثال، برخی افراد با مصرف یک لیوان شیر دچار ناراحتی شدید می‌شوند، در حالی که دیگران می‌توانند مقادیر کم را بدون مشکل هضم کنند. برخلاف تصور عمومی، عدم تحمل لاکتوز یک بیماری نیست، بلکه یک ویژگی طبیعی در بسیاری از بزرگسالان است که ریشه در عوامل ژنتیکی و تکاملی دارد.

در جوامع ابتدایی که مصرف شیر پس از دوران شیرخوارگی متداول نبود، تولید لاکتاز با افزایش سن کاهش می‌یافت، زیرا نیازی به هضم آن وجود نداشت. این ویژگی در جمعیت‌هایی که دامداری و مصرف لبنیات را توسعه دادند، مانند برخی مناطق اروپا، کمتر دیده می‌شود، اما در بسیاری از نقاط جهان همچنان شایع است.

تفاوت حساسیت به لاکتوز و عدم تحمل لاکتوز

عدم تحمل لاکتوز یک اختلال گوارشی است که به‌دلیل ناتوانی در هضم قند لاکتوز ایجاد می‌شود. این مشکل هیچ ارتباطی با سیستم ایمنی ندارد و تنها به فرایند هضم مربوط است. در مقابل، حساسیت به لاکتوز از نظر علمی نادرست و معمولاً منظور از آن، آلرژی به پروتئین‌های شیر مانند کازئین یا وی (Dairy Allergy) است.

آلرژی به شیر نوعی واکنش ایمنی است، که بدن در برابر پروتئین‌های شیر، مانند کازئین یا وی، نشان می‌دهد. این واکنش می‌تواند علائمی گسترده‌تر و گاهی خطرناک‌تر از جمله کهیر، خارش، تورم صورت یا گلو، مشکلات تنفسی و در موارد شدید، شوک آنافیلاکسی تولید کند که واکنش آلرژیک تهدیدکننده حیات است.

برخلاف عدم تحمل لاکتوز، علائم آلرژی ممکن است بلافاصله پس از مصرف شیر یا فرآورده‌های آن بروز کند و به مصرف مقدار زیادی از آن برای ایجاد واکنش نیاز نیست و حتی با مقادیر کم هم ممکن است علائم ایجاد بروز کنند.

تمایز بین تفاوت عدم‌ تحمل لاکتوز و آلرژی شیر برای تشخیص و درمان صحیح حیاتی است. در آلرژی به شیر، حذف کامل پروتئین‌های شیر از رژیم غذایی مهم‌ترین اقدام محسوب می‌شود، در حالی که در وضعیت عدم تحمل لاکتوز، کاهش مصرف لاکتوز یا استفاده از جایگزین‌ها اغلب کافی است.

انواع عدم تحمل لاکتوز

عدم تحمل لاکتوز بر اساس منشأ به سه دسته اصلی تقسیم می‌شود که هر کدام ویژگی‌ها و شرایط خاص خود را دارند:

1. عدم تحمل لاکتوز اولیه

عدم تحمل لاکتوز اولیه شایع‌ترین نوع آن است که با افزایش سن و کاهش طبیعی تولید لاکتاز رخ می‌دهد. این پدیده به ژنتیک وابسته است و در بسیاری از جمعیت‌ها پس از دوران شیرخوارگی مشاهده می‌شود و شیوع آن در مناطق مختلف جهان متفاوت است. این تفاوت به تاریخچه تکاملی و عادات غذایی جوامع بستگی دارد؛ در مناطقی که مصرف لبنیات پس از کودکی رایج بوده، ژن تولید لاکتاز در بزرگسالی فعال باقی مانده است.

2. عدم تحمل لاکتوز ثانویه

این نوع در نتیجه بیماری‌ها یا شرایطی ایجاد می‌شود که روده کوچک را تحت تأثیر قرار می‌دهند. از این بیماری‌ها و شرایط می‌توان به کرون، گاستروانتریت ویروسی، شیمی‌درمانی و بیماری سلیاک اشاره کرد. این بیماری‌ها می‌توانند به‌طور موقت یا دائم تولید لاکتاز را کاهش دهند. در این موارد، درمان بیماری زمینه‌ای ممکن است توانایی هضم لاکتوز را بازگرداند.

3. عوامل مادرزادی

مادرزادی: یک اختلال ژنتیکی نادر است که در آن لاکتاز از بدو تولد وجود ندارد. این وضعیت نیازمند تشخیص سریع است، زیرا نوزادان نمی‌توانند شیر مادر یا شیرخشک حاوی لاکتوز را تحمل کنند و ممکن است دچار اسهال شدید و حتی مرگ شوند. این نوع مادام‌العمر است و نیاز به رژیم غذایی بدون لاکتوز دارد.

4. عوامل رشدی

این دسته از عوامل بیشتر در نوزادان نارس (متولد هفته 28 تا 32) دیده می‌شود، زیرا لاکتاز در اواخر بارداری تکامل پیدا می‌کند. این وضعیت معمولاً با رشد روده برطرف می‌شود و موقتی است، اما امکان دارد در این شرایط، نوزاد به شیر خشک بدون لاکتوز نیاز پیدا کند.

عوامل افزایش‌دهنده خطر ابتلا به عدم تحمل لاکتوز

عوامل متعددی خطر ابتلا به عدم تحمل لاکتوز را افزایش می‌دهند که شناخت آن‌ها به پیشگیری و مدیریت بهتر کمک می‌کند. از اصلی‌ترین عوامل افزاینده خطر ابتلا به این عارضه می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

1. سن

تولید لاکتاز (آنزیم هضم لاکتوز) با افزایش سن کاهش می‌یابد. در بسیاری از افراد، این روند از سنین 2 تا 5 سالگی آغاز می‌شود و تا بزرگسالی ادامه پیدا می‌کند.

2. نژاد

شیوع ابتلا به عدم تحمل لاکتوز در آسیایی‌ها (80-90%)، آفریقایی‌ها و خاورمیانه‌ای‌ها بیشتر است، اما در اروپایی‌ها (5-15%) کمتر دیده می‌شود. این تفاوت به تکامل ژنتیکی و عادات غذایی مرتبط است.

3. بیماری‌های روده

التهاب، جراحی یا عفونت روده می‌تواند تولید لاکتاز را مختل کند و به نوع ثانویه منجر شود.

4. ژنتیک

سابقه خانوادگی در ابتلا به این عارضه نقش مهمی دارد و ژنتیک اصلی‌ترین علت عدم‌ تحمل لاکتوز محسوب می‌شود. اگر والدین یا خویشاوندان نزدیک به این مشکل مبتلا باشند، احتمال ابتلا افزایش می‌یابد.

5. زایمان زودرس

نوزادان نارس به دلیل تکامل ناکامل روده در معرض خطر نوع رشدی هستند.

6. شرایط دیگر

بیماری‌هایی مانند سندرم روده تحریک‌پذیر (IBS)، سلیاک و رشد بیش‌ازحد باکتریایی روده می‌توانند علائم عدم تحمل لاکتوز را تشدید یا تشخیص را پیچیده‌تر کنند.

تصویر اینفوگرافیک

علائم عدم‌ تحمل لاکتوز

علائم عدم تحمل لاکتوز معمولاً 30 دقیقه تا 2 ساعت پس از مصرف فرآورده‌های لبنی ظاهر و به دلیل تخمیر لاکتوز هضم‌نشده در روده بزرگ ایجاد می‌شوند. علائم شایع به شرح زیر هستند:

• اسهال: در کودکان شایع‌تر و اغلب با مدفوع شل، کف‌آلود و آبکی همراه است. در بزرگسالان، اسهال شیوع کمتری دارد.
• صدای شکم: شدت این علامت به مقدار لاکتوز مصرف‌شده، سطح لاکتاز باقی‌مانده و حساسیت فردی بستگی دارد.
• درد شکم
• نفخ و گاز
• تهوع

علائم خطرناک عدم تحمل لاکتوز

برخی علائم نشان‌دهنده مشکلات جدی‌تر هستند و به بررسی فوری نیاز دارند. در صورت مشاهده علائم زیر در اسرع وقت به پزشک مراجعه کنید:

• شروع علائم پس از 50 سالگی
• خونریزی مقعدی یا مدفوع سیاه
• کاهش وزن ناخواسته
• ناهنجاری‌های آزمایشگاهی مانند کم‌خونی فقر آهن یا افزایش نشانگرهای التهابی (CRP یا کالپروتکتین مدفوع)

این علائم نیازمند ارزیابی‌های پیشرفته مانند آندوسکوپی یا تصویربرداری هستند تا شرایط جدی‌تر مانند بیماری‌های جدی گوارشی رد شوند.

نحوه تشخیص عدم‌ تحمل لاکتوز

تشخیص عدم تحمل لاکتوز با ارزیابی علائم پس از مصرف لبنیات آغاز می‌شود، اما برای تأیید دقیق، از انواع تست عدم‌ تحمل لاکتوز استفاده می‌شود که در ادامه مشاهده می‌کنید:

1. تست تنفس هیدروژن

پس از مصرف 25 تا 50 گرم لاکتوز، افزایش هیدروژن بازدمی (بیش از 20 ppm) نشان‌دهنده سوءجذب است.

2. تست تحمل لاکتوز

پس از مصرف لاکتوز، افزایش کمتر از 20 میلی‌گرم در دسی‌لیتر گلوکز در خون، نشان‌دهنده کمبود لاکتاز است.

3. بیوپسی روده

استاندارد طلایی برای سنجش فعالیت لاکتاز، که معمولاً در موارد پیچیده استفاده می‌شود.

4. تست اسیدیته مدفوع

برای کودکان و نوزادان مناسب است و اسیدیته ناشی از تخمیر لاکتوز را بررسی می‌کند.

5. تست گاکسیلوز

روش جدیدتر و غیرتهاجمی که از دی‌ساکارید مصنوعی برای تشخیص استفاده می‌کند. پیش از این آزمایش، از مصرف سیگار، کربوهیدرات‌های پیچیده و لبنیات اجتناب کنید.

راه‌های مدیریت و درمان عدم‌ تحمل لاکتوز

عدم تحمل لاکتوز قابل درمان نیست، اما با رویکردهای زیر قابل مدیریت است:

1. درمان خانگی با تنظیم رژیم غذایی

• تنظیم رژیم غذایی مناسب برای عدم‌ تحمل لاکتوز و کاهش مصرف لاکتوز به حداکثر دو فنجان شیر روزانه (حدود 10 گرم لاکتوز) یا معادل لاکتوز آن در پنیر و سایر غذاهای حاوی لاکتوز در دوزهای تقسیم‌شده.
• استفاده از محصولات پروبیوتیک
• استفاده از محصولات بدون لاکتوز مانند شیرهای گیاهی (سویا، بادام، برنج) یا لبنیات فاقد لاکتوز

2. درمان بیماری زمینه‌ای

در نوع ثانویه، بهبود بیماری اصلی (مانند سلیاک یا کرون) می‌تواند تولید لاکتاز را بازگرداند، هرچند گاهی ماه‌ها طول می‌کشد.

3. استفاده از مکمل‌ها و داروهای موثر در بهبود عدم تحمل لاکتوز

• قرص لاکتاز: که دوز آن بر اساس رژیم غذایی فرد توسط پزشک تنظیم می‌شود.
• کلسیم و ویتامین D: برای جبران کمبود کلسیم ناشی از محدودیت مصرف لبنیات. دوز مصرفی توصیه شده 1200 میلی‌گرم کلسیم برای بزرگسالان به صورت روزانه است. می‌توانید برای خرید قرص کلسیم و قرص ویتامین D می‌توانید از داروخانه آنلاین زیوش کمک بگیرید.

سخن پایانی

عدم تحمل لاکتوز یک وضعیت شایع اما قابل‌کنترل است که با آگاهی و رویکرد مناسب می‌توان تأثیرات آن را به حداقل رساند. این مشکل، چه ریشه ژنتیکی داشته باشد و چه ناشی از بیماری‌های روده‌ای باشد، با تشخیص دقیق و استفاده از روش‌هایی مانند تنظیم رژیم غذایی، مکمل‌های لاکتاز و درمان بیماری زمینه‌ای به‌خوبی مدیریت می‌شود.

توجه به نیازهای تغذیه‌ای، به‌ویژه کلسیم و ویتامین D، برای پیشگیری از عوارض بلندمدت ضروری است. مراجعه به متخصصین و مشاوره با آن‌ها و اعمال تغییرات کوچک در سبک زندگی می‌تواند زندگی سالم و بدون محدودیت را حتی با وجود این چالش گوارشی تضمین کند.

سؤالات متداول

1. آیا باید در شرایط عدم تحمل لاکتوز، لبنیات را کاملاً حذف کنم؟

خیر، مقادیر کم و ماست پروبیوتیک اغلب قابل تحمل است.

2. آیا عدم تحمل لاکتوز دائمی است؟

در برخی موارد دائمی و در برخی موقتی است و ممکن است بهبود یابد و این موضوع بستگی به علت بروز عدم تحمل لاکتوز دارد.

3. قرص های حاوی لاکتوز به عنوان افزودنی مشکلی دارند؟

خیر، مقدار لاکتوز در آن‌ها ناچیز است و معمولا علائمی ایجاد نمی‌کنند، اما در برخی افراد و کودکان ممکن است همین مقدار نیز باعث بروز علائم شود.

منابع: WebMD | HealthLine | MDPI

نویسنده: حسین ابراهیمی

ناظر علمی: دکتر علی سالاری تبار و امیرحسین ملک زاده