حساسیت به گلوتن؛ علل، علائم و راه‌های مدیریت

آیا تابه‌حال پس از خوردن نان، ماکارونی یا دیگر فرآورده‌های گندم، دچار نفخ، خستگی، سردرد یا مشکلات گوارشی شده‌اید؟ این علائم ممکن است نشانه‌ای از حساسیت به گلوتن باشد؛ پروتئینی که در غلاتی مانند گندم، جو و چاودار یافت می‌شود. در سال‌های اخیر، آگاهی نسبت به اختلالات مرتبط با گلوتن افزایش یافته است و مشخص شده که این پروتئین می‌تواند برای برخی افراد، نه‌تنها ناراحتی گوارشی بلکه طیفی از مشکلات سیستمیک ایجاد کند.

از بیماری سلیاک که یک بیماری خودایمنی جدی است و باعث آسیب به دیواره روده باریک می‌شود، تا حساسیت غیرسلیاکی به گلوتن (NCGS) که میلیون‌ها نفر را در سراسر جهان تحت تأثیر قرار داده است، اختلالات ناشی از گلوتن می‌توانند کیفیت زندگی فرد را به‌شدت کاهش دهند. حتی در افرادی که به‌طور جدی به این اختلالات مبتلا نیستند، برخی واکنش‌های گوارشی یا عمومی پس از مصرف گلوتن دیده می‌شود که همچنان موضوع تحقیق و بررسی‌های گسترده علمی است.

در این مقاله، با تکیه بر جدیدترین یافته‌های علمی و منابع معتبر جهانی، شما را با علل، علائم و روش‌های تشخیص و مدیریت اختلالات مرتبط با گلوتن آشنا خواهیم کرد تا بتوانید با آگاهی بیشتر و پیروی از رژیم غذایی مناسب، گامی مؤثر برای بهبود سلامت خود بردارید.

گلوتن چیست و حساسیت به گلوتن چگونه رخ می‌دهد؟

گلوتن نوعی پروتئین است که در برخی از غلات مانند گندم، جو و چاودار وجود دارد و به خمیر خاصیت کشسانی می‌دهد. این ترکیب در بسیاری از غذاهای فرآوری‌شده نیز وجود دارد. برای بیشتر افراد، گلوتن عضو طبیعی از رژیم غذایی است و مشکلی ایجاد نمی‌کند؛ اما در برخی افراد، مصرف گلوتن باعث واکنش‌های آلرژیک و درگیری سیستم ایمنی می‌شود.

اختلالات مرتبط با گلوتن، مجموعه‌ای از واکنش‌های غیر عادی بدن به گلوتن هستند و معمولاً با علائمی مانند نفخ، درد شکم، خستگی و اختلالات گوارشی بروز می‌کنند.

انواع حساسیت به گلوتن

می‌توان انواع حساسیت به گلوتن را در سه دسته اصلی تقسیم کرد:

1. بیماری سلیاک (Celiac Disease)

بیماری سلیاک و گلوتن، رابطه مستقیمی با هم دارند. سلیاک نوعی بیماری خودایمنی است، آنزیمی به نام ترانس گلوتامیناز بافتی، گلوتن را به یک ماده شیمیایی تبدیل می‌کند و باعث ایجاد پاسخ ایمنی و در نهایت منجر به التهاب روده کوچک می‌شود. این التهاب پوشش روده و پرز آن را از بین می‌برد و از جذب طبیعی مواد مغذی از رژیم غذایی جلوگیری می‌کند، آسیب وارد شده به روده کوچک دائمی نیست و با رژیم بدون گلوتن قابل‌ترمیم است.

از علائم سلیاک می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• اسهال مزمن یا یبوست
• کاهش وزن
• کم‌خونی (به دلیل سوءجذب آهن)
• نفخ و درد شکم
• خستگی مزمن
• اختلال رشد در کودکان
• پوکی استخوان
• زخم های دهانی

تشخیص سلیاک

برای تشخیص عدم تحمل گلوتن پزشک معمولاً آزمایش‌هایی مانند تست تحمل گلوتن را انجام می‌دهد. از سایر آزمایش‌های تشخیصی سلیاک می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• آزمایش خون برای تعیین آنتی بادی های خاص(مانند آنتی‌بادی‌های ضد tTG و EMA) – آزمایش سرولوژی
• بیوپسی روده باریک (در صورت مثبت بودن آزمایش خون)
• آندوسکوپی کپسولی برای تأیید آسیب واردشده به پرزهای روده باریک

درمان سلیاک

• رعایت رژیم کاملاً بدون گلوتن برای همیشه
• بررسی و اصلاح کمبودهای تغذیه‌ای (مانند آهن، B12، ویتامین D)

2. حساسیت به گلوتن غیرسلیاکی (Non-Celiac Gluten Sensitivity – NCGS)

حساسیت به گلوتن غیر سلیاکی نوعی اختلال عملکردی است که در آن فرد بعد از مصرف گلوتن دچار علائمی مشابه سلیاک می شود، اما هیچ نوع آسیب روده‌ای یا واکنش خودایمنی در این اختلال مشاهده نمی‌شود و آزمایش‌های سلیاک منفی هستند.

علائم حساسیت به گلوتن

• نفخ شکم و درد شکمی
• اسهال یا یبوست
• سردرد، خستگی، اضطراب
• درد مفاصل و عضلات
• اختلال در تمرکز و مه مغزی

نحوه تشخیص حساسیت به گلوتن

• تست حساسیت به گلوتن (نتیجه منفی تست سلیاک و آلرژی به گندم)
• بررسی روند کاهش علائم با کمک رژیم بدون گلوتن در مقایسه با رژیم حاوی گلوتن (مشاهده بهبود علائم پس از حذف گلوتن)

تشخیص قطعی این اختلال نیاز به نظارت دقیق متخصص تغذیه و گوارش دارد.

درمان حساسیت به گلوتن

• حذف یا کاهش مصرف گلوتن تحت نظر پزشک (الزاما نه به‌شدت سلیاک)

3. آلرژی به گندم (Wheat Allergy)

آلرژی به گندم نوعی واکنش آلرژیک واقعی از نوع IgE به پروتئین‌های موجود در گندم (گلوتن) است و باعث آزادسازی هیستامین و سایر مواد شیمیایی می‌شود. علائم این واکنش ممکن است به صورت تنفسی، پوستی یا گوارشی خود را نشان دهد.

علائم آلرژی به گندم

• کهیر یا خارش و اگزما
• تورم لب‌ها یا صورت
• خس‌خس سینه و تنگی نفس
• تهوع و استفراغ
• در موارد شدید آنافیلاکسی (یک وضعیت اورژانسی و خطرناک محسوب می شود.)

نحوه تشخیص آلرژی به گندم

• تست پوستی آلرژی (یکی از تست‌های حساسیت به گلوتن محسوب می شود.)
• آزمایش IgE اختصاصی

درمان آلرژی به گندم

• حذف گندم از رژیم غذایی (ممکن است بیمار به گلوتن موجود در غلات دیگر حساس نباشد.)

دلایل بروز حساسیت به گلوتن

ترکیبی از عوامل ژنتیکی، محیطی و سیستم ایمنی بدن از مهم‌ترین علت‌های بروز بیماری گلوتن (به‌ویژه سلیاک که رایج ترین اختلال ناشی از گلوتن است) هستند که در ادامه بیشتر با آن‌ها آشنا خواهید شد:

1. عوامل ژنتیکی

افراد مبتلا به بیماری سلیاک معمولاً دارای ژن‌های خاصی به نام HLA-DQ2 یا HLA-DQ8 هستند. حدود 30 تا 40 درصد افراد این ژن‌ها را دارند، ولی فقط درصد کمی از آن‌ها به سلیاک مبتلا می‌شوند. این درصد ابتلا نشان می‌دهد که وجود ژن شرط لازم است، اما به‌‌تنهایی برای بروز این بیماری کافی نیست. علاوه‌بر این، ژنتیک نقش قابل‌توجهی در ابتلا به حساسیت به گلوتن غیرسلیاکی ندارد و ممکن است عوامل غیرژنتیکی نقش اصلی را داشته باشند.

2. فعال شدن سیستم ایمنی

در سلیاک زمانی که فرد دارای زمینه ژنتیکی حساسیت به گلوتن است و گلوتن (پروتئین موجود در گندم، جو، چاودار) مصرف می‌کند، سیستم ایمنی بدن به اشتباه به سلول‌های روده کوچک حمله می‌کند. این واکنش یک واکنش خودایمنی است و واکنش آلرژیک محسوب نمی‌شود.

3. عوامل محیطی

برخی عوامل محیطی مانند موارد زیر می‌توانند نقش محرک برای بروز این اختلال داشته باشند:

• عفونت‌های ویروسی در کودکی (مانند روتاویروس یا آدنوویروس)
• زایمان به روش سزارین که ممکن است به دلیل تغییر میکروبیوم روده خطر سلیاک (بیماری های خود ایمنی) را کمی افزایش دهد، اما شواهد قطعی نیستند. فرضیه اصلی این است که نوزادان متولد شده با روش سزارین با باکتری های مفید کانال زایمان کمتر مواجه می شوند و نوزادان در تشکیل میکروب های که درون روده هستند و برای روده مفید هستند و تنظیم سیستم ایمنی بدن دچار مشکل شوند.
• تغذیه زودهنگام با گلوتن در دوران نوزادی (اگرچه امروزه توصیه‌ها درباره زمان تغذیه گلوتن تغییر کرده است.)
• استرس و اضطراب شدید جسمی یا روحی، جراحی، بارداری یا عفونت

4. تغییرات در میکروبیوم روده

تحقیقات جدید نشان داده‌ است که تغییر در ترکیب باکتری‌های مفید روده ممکن است در فعال‌سازی پاسخ خودایمنی نقش مهمی داشته باشد. افرادی که تنوع میکروبی کمتری در روده دارند، ممکن است بیشتر در معرض ابتلا به بیماری‌های خودایمنی از جمله سلیاک قرار بگیرند.

ریسک فاکتورهای ابتلا به گلوتن

• سابقه خانوادگی ابتلا به سلیاک
• داشتن ژن HLA-DQ2 یا HLA-DQ8
• ابتلا به بیماری های خودایمنی مانند دیابت نوع ۱ و کم کاری تیروئید، بیماری آدیسون و آرتریت روماتوئید
• اختلالات ژنتیکی مانند سندرم داون، سندرم ترنر و سندرم ویلیامز
• عفونت های ویروسی در اوایل زندگی (مثلاً روتاویروس)
• زایمان به روش سزارین (طبق برخی مطالعات)
• تغذیه نوزاد با گلوتن در زمان نامناسب (خیلی زود یا خیلی دیر)
• تغذیه نوزاد بدون شیر مادر در هنگام تغذیه با غذاهای حاوی گلوتن
• اختلال در میکروبیوم روده (تعادل باکتری‌های مفید)
• استرس‌های شدید یا جراحی بزرگ که باعث تحریک سیستم ایمنی می‌ شود.

علائم اختلالات مرتبط با گلوتن

علائم اختلالات مرتبط با گلوتن متنوع هستند و به نوع اختلال بستگی دارند. برخی افراد با سلیاک ممکن است بدون علائم باشند (سلیاک خاموش). جدول زیر تمام علائم این بیماری را، از علائم گوارشی و پوستی حساسیت به گلوتن، مقایسه می‌کند:

نوع اختلال	علائم گوارشی	علائم غیر گوارشی	علائم خاص کودکان	علائم نادر	زمان بروز علائم
بیماری سلیاک	اسهال مزمن یا متناوب یبوست نفخ و گاز شکم درد یا کرامپ شکمی مدفوع چرب و بدبو (استئاتوره) تهوع یا استفراغ کاهش وزن بی‌دلیل	خستگی مزمن کم‌خونی فقر آهن پوکی استخوان یا استئوپنی درماتیت هرپتی‌فرمیس (راش پوستی) زخم‌های دهانی سردرد یا میگرن درد مفاصل و عضلات افسردگی یا اضطراب نوروپاتی محیطی	تاخیر در رشد کوتاهی قد تأخیر در بلوغ مشکلات رفتاری (تحریک‌پذیری)	ناباروری یا سقط مکرر اختلالات کبدی تشنج مرتبط با هیپوکلسمی	تدریجی یا مزمن (روزها تا ماه‌ها)
حساسیت غیرسلیاکی به گلوتن (NCGS)	نفخ و گاز شکم درد شکمی اسهال یا یبوست تهوع کرامپ‌های گوارشی	خستگی مزمن سردرد یا میگرن مه مغزی (اختلال تمرکز) اضطراب یا افسردگی درد مفاصل و عضلات تحریک‌پذیری بی‌حسی یا گزگز اندام‌ها	تحریک‌پذیری یا خستگی مشکلات تمرکز درد شکمی مکرر	علائم شبیه فیبرومیالژیا خستگی شدید سیستمیک	چند ساعت تا چند روز
آلرژی به گندم	تهوع و استفراغ درد شکمی اسهال	کهیر یا اگزما خارش پوست تورم لب‌ها، صورت یا گلو خس‌خس سینه تنگی نفس سرفه یا عطسه	اگزما یا کهیر تحریک‌پذیری پس از مصرف گندم خس‌خس یا مشکلات تنفسی	آنافیلاکسی شوک آلرژیک افت فشار خون	چند دقیقه تا چند ساعت

تشخیص افتراقی بیماری NCGS، حساسیت گندم و سلیاک

اما تفاوت بیماری سلیاک و حساسیت به گلوتن چیست؟ بیماری سلیاک یک اختلال خودایمنی است که در آن سیستم ایمنی بدن در اثر مصرف گلوتن به سلول‌های روده باریک حمله می‌کند و این حمله منجر به تخریب پرزهای روده باریک و اختلال در جذب مواد مغذی می‌شود. علائمی مانند اسهال مزمن، کاهش وزن، نفخ، کم‌خونی و حتی مشکلات پوستی یا عصبی در این بیماری بسیار شایع است.

برای تشخیص سلیاک معمولاً ابتدا آزمایش خون برای بررسی آنتی‌بادی‌های خاص مانند tTG-IgA انجام می‌شود و اگر نتیجه مشکوک یا مثبت باشد، از بیمار درخواست می‌شود بیوپسی روده انجام دهد تا آسیب‌های مخاط روده تأیید شود. این نکته بسیار مهم است که تا قبل از انجام آزمایش‌ها، بیمار باید همچنان گلوتن مصرف کند، زیرا حذف گلوتن باعث منفی شدن کاذب نتایج شود.

آلرژی به گندم یک واکنش آلرژیک کلاسیک از نوع IgE است که ممکن است بلافاصله پس از مصرف گندم علائمی مانند کهیر، خس‌خس سینه، تهوع، استفراغ یا حتی آنافیلاکسی ایجاد کند. این نوع واکنش سریع‌تر و شدیدتر از دو وضعیت دیگر است و نیاز به تشخیص با آزمایش پوستی یا بررسی IgE اختصاصی دارد. برخلاف سلیاک و NCGS که فقط با گلوتن مرتبط هستند، آلرژی به گندم ممکن است به سایر پروتئین‌های موجود در گندم هم واکنش نشان دهد، از جمله آلبومین‌ها و گلوبولین‌ها.

NCGS با رد سلیاک (سرولوژی و بیوپسی منفی)، آلرژی گندم و بهبود علائم پس از حذف گلوتن تشخیص داده می‌شود. پروتکل سالرنو شامل رژیم بدون گلوتن، چالش مجدد، و ارزیابی علائم است. فقدان نشانگرهای زیستی و احتمال اثر پلاسبو تشخیص را پیچیده می‌کند.

پیشگیری از حساسیت به گلوتن

هیچ درمان قطعی و داروی حساسیت به گلوتن وجود ندارد. اما بیشتر افراد با پیروی از یک رژیم بدون گلوتن، علائم آن را تسکین می‌دهند. به‌طور کل می‌توان موارد زیر را از راه‌های کنترل علائم این عارضه دانست:

• رژیم غذایی متعادل: مصرف یک رژیم غذایی متنوع که حاوی منابع غنی از پروتئین‌ها، ویتامین‌ها و مواد معدنی باشد و از غلات بدون گلوتن مانند برنج، کینوآ، و ذرت تهیه شود، می‌تواند به جلوگیری از مشکلات گوارشی مرتبط با گلوتن کمک کند.
• کاهش مصرف غذاهای فرآوری‌شده: غذاهای فرآوری‌شده معمولاً حاوی گلوتن زیادی هستند. کاهش مصرف این نوع غذاها و مصرف غذاهای طبیعی و تازه می‌تواند به کاهش خطر حساسیت به گلوتن کمک کند.
• مصرف مواد غذایی بدون گلوتن: آشنایی از مواد غذایی حاوی گلوتن و جایگزینی بهترین جایگزین های بدون گلوتن مانند نان و ماکارونی بدون گلوتن می‌تواند با مواد غذایی حاوی این پروتئین، به افراد کمک کند تا از مصرف ناآگاهانه آن جلوگیری کنند.
• توجه به مصرف گلوتن در سنین پایین: طبق برخی مطالعات، شروع مصرف گلوتن در سنین پایین (حدود ۴ تا ۶ ماهگی) می‌تواند به جلوگیری از حساسیت به گلوتن در آینده کمک کند. البته این موضوع همچنان در حال تحقیق است.
• شناسایی علائم اولیه حساسیت به گلوتن: آگاهی از علائم حساسیت به گلوتن مانند نفخ، درد شکم، یا خستگی پس از مصرف غذاهای حاوی گلوتن و مراجعه به پزشک درصورت مشاهده علائم، می‌تواند به تشخیص زودهنگام و جلوگیری از مشکلات بیشتر کمک کند.
• رعایت تنوع در منابع پروتئینی: استفاده از پروتئین‌های گیاهی و حیوانی که به‌طور طبیعی فاقد گلوتن هستند، می‌تواند به جلوگیری از عوارض مصرف گلوتن در افراد حساس مانند عوارض گوارشی کمک کند.

درمان حساسیت به گلوتن

موارد زیر از راه‌های درمان حساسیت به گلوتن محسوب می‌شوند:

1. درمان دارویی حساسیت به گلوتن

• داروهای ضد التهابی (مانند کورتیکواستروئیدها) برای کاهش التهاب
• مسکن‌ها برای تسکین دردهای شکمی
• داروهای ضداسهال برای کنترل اسهال
• داروهای ضدنفخ برای کاهش نفخ
• داروی داپسون برای درمان راش‌های پوستی (این دارو باعث کاهش راش‌های پوستی می‌شود، اما تأثیری بر درمان بیماری ندارد.)
• مصرف ویتامین ها و مکمل‌های غذایی برای جبران کمبودهای ناشی از سوءجذب ( آهن، کلسیم، منیزیم و…)

2. درمان غیردارویی حساسیت به گلوتن

• رژیم غذایی بدون گلوتن شامل حذف گندم، جو، چاودار و سایر غلات حاوی گلوتن از رژیم غذایی
• شناسایی و پرهیز از مواد غذایی آلرژی‌زا و اجتناب از مصرف مواد غذایی حاوی گلوتن
• مکمل‌های غذایی برای جبران کمبودهای احتمالی مواد مغذی

3. درمان گیاهی حساسیت به گلوتن

• زنجبیل، مناسب کاهش التهاب و درد گوارشی
• آلوئه ورا برای تسکین مشکلات گوارشی و ضدالتهاب
• نعناع برای کاهش نفخ و درد شکم
• دانه‌ کتان مناسب کمک به سلامت روده و کاهش التهاب
• بابونه برای تسکین دردهای گوارشی و ضدالتهاب
• زردچوبه مناسب کاهش التهاب روده
• شیرین‌بیان مناسب برای کمک به التهابات گوارشی (به‌دلیل تاثیر بر فشار خون، هنگام مصرف آن محتاطانه عمل کنید.)

هشدار: قبل از مصرف هر یک از داروهای فوق گیاهی با پزشک مشورت کنید.

توصیه های عمومی برای مدیریت علائم و کاهش آن ها

برای مدیریت و کاهش علائم حساسیت به گلوتن یا ناراحتی‌های مرتبط با آن، توصیه‌های عمومی زیر بسیار مؤثر هستند:

• رژیم غذایی بدون گلوتن: حذف کامل منابع گلوتن (گندم، جو، چاودار و محصولات حاوی آن‌ها) از رژیم غذایی اصلی‌ترین و مؤثرترین روش کنترل علائم است. جایگزین‌هایی مانند برنج، ذرت، سیب زمینی، ماهی، گوشت و سبزیجات توصیه می‌شود.
• رعایت بهداشت و جلوگیری از آلودگی متقابل: استفاده از ظروف، تخته برش و توستر جداگانه برای غذاهای بدون گلوتن و دقت در خواندن برچسب مواد غذایی و سوال پرسیدن درباره ترکیبات غذا در رستوران‌ها اهمیت زیادی دارد تا از تماس ناخواسته با گلوتن جلوگیری شود.
• رصد دقیق علائم: ثبت و پیگیری علائم در دوره‌های حذف و بازگشت حساسیت به گلوتن به تشخیص بهتر حساسیت و تنظیم رژیم غذایی کمک می‌کند.
• تسکین علائم در صورت مصرف ناخواسته گلوتن: نوشیدن آب فراوان، خوردن وعده‌های سبک و استفاده از چای زنجبیل یا نعناع برای کاهش نفخ و ناراحتی معده توصیه می‌شود.
• در موارد شدید یا واکنش‌های آلرژیک: ممکن است داروهای ضد التهاب یا آنتی‌هیستامین تجویز شود و در موارد آنافیلاکسی استفاده از اپی نفرین ضروری است.
• پرهیز از خود درمانی و تشخیص بدون نظر پزشک: شروع رژیم بدون گلوتن قبل از تشخیص دقیق ممکن است روند تشخیص را دشوار کند، بنابراین همیشه تحت نظر پزشک اقدام کنید.

سخن پایانی

در این مقاله از داروخانه آنلاین زیوش، درباره گلوتن و حساسیت به آن صحبت کردیم. حساسیت به گلوتن که به آن حساسیت به گلوتن غیر سلیاک (NGCS) نیز گفته می شود، نوعی اختلال عملکردی دستگاه گوارش است که علائمی مشابه بیماری سلیاک (CD) و البته ویژگی‌های منحصر به فردی دارد. علائم حساسیت به گلوتن غیر سلیاک در عرض چند ساعت یا چند روز پس از مصرف گلوتن ظاهر می شود، درحالی‌که علائم بیماری سلیاک ممکن است روزها یا حتی هفته‌ها بعد ظاهر شوند.

هر دو عارضه حساسیت به گلوتن غیر سلیاک و بیماری سلیاک می‌توانند باعث مشکلات گوارشی مانند درد معده نفخ حالت تهوع و اسهال شوند، بااین‌حال حساسیت به گلوتن غیر سلیاک به احتمال زیاد علائم خارج روده‌ای مانند سردرد، خستگی درد مفاصل و عضلانی و مشکلات شناختی به نام مه مغزی را به همراه دارد. اگر فردی مبتلا به حساسیت به گلوتن غیر سلیاک تشخیص داده شده باشد درمان معمولاً شامل اتخاذ یک رژیم غذایی بدون گلوتن است. در نهایت توجه کنید که این عارضه با رعایت رژیم غذایی مناسب کنترل می‌شود و داروی خاصی ندارد.

سؤالات متداول

1. حساسیت به گلوتن چیست؟

حساسیت به گلوتن یا عدم تحمل گلوتن غیر سلیاکی (NCGS) حالتی است که بدن به گلوتن واکنش نشان می‌دهد ولی برخلاف بیماری سلیاک، این واکنش یک بیماری خودایمنی نیست و به روده کوچک آسیب نمی رساند.

2. علائم حساسیت به گلوتن چیست؟

از علائم حساسیت به گلوتن می‌توان به نفخ، گاز معده، یبوست، اسهال، حالت تهوع، سردرد، خستگی، مه مغزی، افسردگی و درد مفاصل اشاره کرد که معمولاً سریع‌تر از سلیاک ظاهر می‌شوند.

3. آیا حساسیت به گلوتن ارثی است؟

خیر، حساسیت به گلوتن ارثی نیست و برخلاف سلیاک که زمینه ژنتیکی دارد، بیشتر یک اختلال گوارشی است.

4. چگونه حساسیت به گلوتن تشخیص داده می‌شود؟

تشخیص حساسیت به گلوتن معمولاً با رد بیماری سلیاک و آلرژی به گندم انجام می‌شود و براساس علائم و پاسخ به حذف گلوتن از رژیم غذایی است.

5. درمان حساسیت به گلوتن چیست؟

کاهش یا حذف مصرف گلوتن از رژیم غذایی به کنترل علائم کمک می‌کند، اما حساسیت به گلوتن ممکن است به اندازه سلیاک نیاز به رژیم سخت و مادام‌العمر نداشته باشد.

ناظر علمی: دکتر علی سالاری تبار و حسین ابراهیمی