راهنمای درمان تاخیر رشد کودکان؛ چه زمانی باید نگران باشیم؟

رشد کودک در سال‌های اولیه زندگی بسیار مهم است و تأثیر زیادی بر آینده او دارد. این دوره، اساس تربیت و رفتارهای کودک را شکل می‌دهد و شامل ابعاد جسمی، عاطفی، اجتماعی و شناختی است. در این سال‌ها رشد سریع کودکان، به‌ویژه در مغز و سیستم عصبی دیده می‌شود و تعاملات مثبت کودک با والدین و محیط، نقش حیاتی در بهبود مهارت‌های او دارند، بنابراین فراهم کردن محیطی مناسب برای رشد کودک ضروری است.

در این دوره هر کودکی به‌صورت منحصربه‌فرد و متفاوت از دیگران رشد می‌کند. در نتیجه وجود تفاوت‌های رشد بین بچه‌ها طبیعی است. با این وجود والدین باید نسبت به علائم تاخیر رشد کودک آگاهی داشته باشند تا اقدامات لازم را انجام دهند. تأخیر رشد کودک به معنای عدم رسیدن کودک به حد انتظارهای رشدی متناسب با سن و سال خود است که ممکن است در در ابعاد و زمینه‌های مختلفی رخ دهد. اگر می‌خواهید درباره نشانه‌های رشد دیرهنگام و راه‌های تشخیص و درمان تأخیر رشد کودکان بدانید، در این مقاله از زیوش با ما همراه باشید.

تأخیر رشد کودک چه علائمی دارد؟

برخی علائم اولیه که والدین برای احتمال رشد تاخیری در کودکان باید به آن‌ها توجه کنند، شامل موارد زیر است:

1. ابعاد حرکتی

• ناتوانی در نگه‌داشتن سر: اگر نوزاد در حدود سه ماهگی نتواند سر خود را به خوبی نگه دارد، این می‌تواند نشانه‌ای از تأخیر در رشد باشد.
• عدم چرخش: نوزاد باید تا حدود شش ماهگی بتواند از پشت به پهلو یا برعکس بچرخد.
• عدم توانایی نشستن: کودک باید تا حدود نه ماهگی بتواند بدون کمک بنشیند.
• ناتوانی در راه رفتن: اگر کودک تا حدود 18 ماهگی هنوز نمی‌تواند راه برود، نیاز به معاینه و بررسی‌های بیشتر دارد.

2. ابعاد گفتاری و زبانی

• عدم پاسخگویی به صداها: نوزاد باید تا دو ماهگی به صداها و محیط واکنش نشان دهد.
• عدم توانایی بیان کلمات ساده: کودک باید تا حدود 12 ماهگی شروع به گفتن کلمات ساده، مانند «بابا» یا «مامان» کند.
• عدم توانایی بیان جملات دو کلمه‌ای: کودک باید تا حدود دو سالگی بتواند جملات دو کلمه‌ای ساده بسازد.

3. ابعاد عاطفی و اجتماعی

• پاسخ به محرک‌ها: نوزاد باید تا حدود سه ماهگی به لبخند و ارتباط چشمی پاسخ دهد.
• عدم تعامل با دیگران: کودک باید تا حدود 12 ماهگی به بازی‌ها و ارتباط با دیگران واکنش نشان دهد.

4. ابعاد شناختی

• عدم شناخت اشیا و اسباب‌بازی‌ها: کودک باید تا حدود شش ماهگی بتواند به اشیا و اسباب‌بازی‌ها واکنش نشان دهد.
• عدم تقلید رفتارها: کودک باید تا حدود 18 ماهگی رفتارهای ساده‌ای از والدین و دیگران را تقلید کند.

اگر هر یک از این علائم تأخیر در رشد مشاهده شد، مهم است که والدین با پزشک متخصص مشورت کنند تا بررسی‌های لازم انجام شود و در صورت نیاز، اقدامات مناسب انجام گیرد.

دلایل تأخیر رشد در کودکان و نوزادان

علت تاخیر رشد کودکان می‌تواند ناشی از عوامل متعددی باشد. این عوامل می‌توانند جسمی، روانی یا محیطی باشند که بسته به انواع تاخیرهای رشدی کودک متفاوت هستند. برخی از این دلایل به شرح زیر است:

1. عوامل جسمانی

• نقص‌های ژنتیکی: برخی از اختلالات ژنتیکی مانند سندرم داون یا سندرم ترنر می‌توانند منجر به تأخیر در رشد کودکان شوند.
• مشکلات مادر در دوران بارداری: بیماری‌های مزمن مادر، مصرف داروهای خاص، مصرف مواد مخدر و الکل و عفونت‌های دوران بارداری بر رشد جنین تأثیر می‌گذارند. همچنین تغذیه نامناسب مادر و مشکلاتی مانند کمبود ید در دوران بارداری باعث کم‌کاری تیروئید جنین و تأخیر شناختی (Cretinism) در کودک می‌شود.
• مشکلات تغذیه: کمبود ویتامین‌ها و مواد معدنی مانند آهن، ید، و اسید فولیک می‌تواند منجر به تأخیر در رشد کودک شود.
• نارس بودن نوزاد: تولد پیش از موعد یک علت دیگر برای تأخیر رشد در کودک است، زیرا دوران رشد نوزاد در رحم کوتاه‌تر می‌شود و از این نظر دچار مشکل خواهد شد.
• اختلالات متابولیکی: برخی از اختلالات متابولیکی مانند کمبود هورمون‌های تیروئیدی و گلوکوکورتیکوئیدی، کمبود برخی پروتئین‌ها و فنیل‌کتونوری، می‌توانند منجر به تأخیر در رشد کودکان شوند.
• عفونت‌ها و بیماری‌های مزمن: ابتلا به عفونت‌های ویروسی و باکتریایی مختلف، آلرژی و بیماری‌های مزمنی مانند آسم می‌توانند باعث ضعف جسمی و تأخیر در رشد کودک شوند.

2. عوامل روانی و اجتماعی

• وجود تجربه‌های استرس‌زا: آسیب‌های روانی و مخرب در دوران کودکی بسیار تأثیرگذار است و ممکن است منجر به تأخیر در رشد کودکان شود.
• نبود تعامل اجتماعی مناسب: کودکان نیاز به تعاملات اجتماعی با والدین و دیگران دارند، در نتیجه کمبود این تعاملات می‌تواند بر رشد آن‌ها تأثیر منفی بگذارد.
• محیط خانوادگی نامناسب: اختلافات و دعواهای خانوادگی، خشونت خانگی و وجود محیط نامناسب زندگی در رشد نامناسب کودک مؤثر است.

3. عوامل محیطی

• کمبود تحریکات محیطی: کودکان برای رشد مناسب به محیط‌هایی سرشار از محرک نیاز دارند؛ محیطی که شامل اسباب‌بازی‌ها، کتاب‌ها و فعالیت‌های آموزشی باشد. نبود این عناصر می‌تواند باعث تأخیر در رشد آن‌ها شود.
• قرار گرفتن در معرض مواد سمی: قرار گرفتن در معرض مواد سمی مانند سرب یا مواد شیمیایی، تأثیر منفی بر رشد کودک خواهد گذاشت.

چه زمانی باید نگران تأخیر رشد کودک باشیم؟

در این بخش به علائم هشدار دهنده تاخیر رشد کودک در سنین خاص می‌پردازیم. این علائم ناشی از رشد نامناسب ابعاد حرکتی، شناختی، گفتاری و عاطفی هستند که می‌توانند جدی باشد و هر کدام از آن‌ها نیاز به دقت و توجه از سمت والدین دارند.

1. در ۳ تا ۴ ماهگی

• عدم توانایی در نگه‌داشتن سر به‌صورت پایدار
• عدم واکنش به صداهای بلند یا لبخند والدین
• عدم دنبال کردن اشیا با چشم یا لبخند زدن به افراد

2. در ۶ ماهگی

• عدم چرخش از شکم به پشت یا برعکس
• عدم نشان دادن کنجکاوی به اشیا یا بردن آن‌ها به دهان
• عدم تحمل وزن بدن هنگام قرار گرفتن پاها روی سطح سفت
• عدم تولید صداهای شبیه گفتار مثل «آه» و «اوه»

3. در ۹ ماهگی

• عدم نشستن بدون حمایت
• عدم خزیدن یا تلاش برای جابه‌جایی
• عدم جستجوی اشیای پنهان‌شده مثل اسباب‌بازی زیر پتو
• عدم تولید صداهای متنوع مثل «ماما» و «بابا»

4. در ۱۲ ماهگی

• عدم گفتن کلمات ساده با معنی مثل «مامان» و «بابا»
• عدم اشاره به اشیا و تصاویر
• عدم راه رفتن با کمک مثل گرفتن مبلمان
• عدم نشان دادن اضطراب هنگام جدایی از والدین

5. در ۱۸ ماهگی

• عدم راه رفتن به‌تنهایی (اکثر کودکان بین ۹ تا ۱۸ ماهگی راه می‌روند.)
• عدم گفتن حداقل ۶ کلمه تک‌معنا
• عدم تقلید کارهای ساده مثل تقلید صحبت با تلفن
• عدم تعامل در بازی‌ها با دیگران

6. در ۲ سالگی

• عدم ساخت عبارات دوکلمه‌ای مثل «آب بده»
• عدم تقلید نقش‌های آشنا مثل آشپزی یا مراقبت از عروسک
• عدم دویدن و بالا رفتن از پله‌ها با کمک
• عدم استفاده از قاشق برای غذا خوردن

7. در ۳ سالگی

• عدم انجام بازی‌های تخیلی مثل تقلید نقش والدین یا حیوانات
• عدم ساخت جملات ۲-۳ کلمه‌ای و فهمیده نشدن صحبت‌های کودک توسط دیگران
• عدم شناسایی اشیای آشنا یا نام بردن آن‌ها
• عدم بالا رفتن راحت از پله‌ها و بازی با توپ

8. در ۴ سالگی

• عدم لذت بردن از بازی‌های گروهی یا صحبت درباره علایق
• عدم ساخت جملات ۴-۵ کلمه‌ای یا تعریف داستان‌های ساده
• عدم شناخت برخی رنگ‌ها، شکل‌ها یا مفاهیم ساده مثل بزرگ و کوچک
• عدم توانایی رکاب زدن با سه‌چرخه یا استفاده از قیچی با نظارت والدین

9. در ۵ سالگی

• عدم رعایت قوانین بازی یا تلاش برای راضی کردن دیگران
• عدم ساخت جملات پیچیده یا تعریف داستان‌های منسجم
• عدم شمارش تا ۱۰ یا شناخت برخی حروف
• عدم پریدن یا پوشیدن لباس به‌تنهایی
  

چه زمانی باید به پزشک مراجعه کنیم؟

والدین باید به‌طور مرتب روند رشد کودک خود را زیر نظر داشته باشند و در صورت بروز نگرانی، با پزشک متخصص کودکان مشورت کنند. در ادامه، نشانه‌هایی را معرفی می‌کنیم که در صورت مشاهده آن‌ها، مراجعه به پزشک و پیگیری درمان تاخیر تکاملی کودکان ضرورت دارد.

• از دست دادن مهارت‌های مهم: اگر کودکی مهارت‌هایی مانند نشستن، راه رفتن، صحبت کردن و تعامل با دیگران را کسب نکند، لازم است حتما به پزشک متخصص اطفال مراجعه کنید.
• پسرفت در توانایی‌ها: اگر کودکی مهارت‌های قبلی خود مانند گفتار یا توانایی‌های حرکتی را از یاد ببرد، می‌تواند نشانه از مشکلی باشد که نیاز به مداخله پزشک دارد.
• نگرانی‌های زیاد معلمان یا مربیان: اگر افرادی که به‌طور موقت از فرزندتان مراقبت می‌کنند، نگرانی‌هایی درباره روند رشد او مطرح کردند، حتماً این نگرانی‌ها را جدی بگیرید و برای بررسی بیشتر به پزشک مراجعه کنید.
• مشکلات رفتاری: وجود مشکلاتی مانند دشواری در تمرکز، بیش‌فعالی یا پرخاشگری ممکن است نیاز به مشاوره با یک متخصص اطفال داشته باشد تا آن‌ها روشی برای رفع این مشکلات به والدین معرفی کنند.
• مشکلات پزشکی: اگر کودکی دچار عفونت‌های مکرر می‌شود یا بیماری مزمنی دارد که به این دلایل دچار نقص رشد شده است، مراجعه به پزشک ضروری است.

راه‌های تشخیص تاخیر در رشد کودکان

تشخیص زودهنگام رشد دیرهنگام کودکان بسیار مهم است، زیرا اجازه می‌دهد که مداخلات پزشکی به موقع انجام شوند و باعث بهبود چشمگیر در رشد کودکان می‌شود. در این قسمت مراحل کلیدی و ارزیابی‌های لازم برای تشخیص تأخیر رشد را بیان می‌کنیم:

• غربالگری رشد: این غربالگری‌ها، که توسط پزشک صورت می‌گیرد شامل چک‌لیست‌ها یا پرسشنامه‌های استانداردی هستند که پیشرفت کودک را در زمینه‌هایی مانند مهارت‌های حرکتی، زبان، تعاملات اجتماعی و توانایی‌های شناختی ارزیابی می‌کنند.
• سابقه پزشکی و معاینه فیزیکی: این موضوع کمک می‌کند تا هرگونه بیماری زمینه‌ای یا عوامل ژنتیکی که به تأخیر در رشد منجر شده‌اند، شناسایی شود. پزشک پیش از این معاینات تاریخ تولد کودک، سابقه پزشکی خانواده و مشکلات زمینه‌ای را بررسی می‌کند.
• ارزیابی‌های رشد: در صورت شک به تأخیر رشد، ارزیابی‌های دقیق‌تری توسط متخصصان مربوطه انجام می‌شوند. این ارزیابی‌ها شامل موارد زیر است:
  • آزمایش‌های شنیداری و بینایی: از آنجا که مشکلات شنوایی و بینایی می‌توانند بر رشد تأثیر بگذارند، این آزمایش‌ها ضروری هستند.
  • آزمایش‌های ژنتیکی: در برخی موارد، آزمایش‌های ژنتیکی ممکن است برای شناسایی هر گونه اختلال ژنتیکی یا ناهنجاری‌های کروموزومی انجام شوند.
  • ارزیابی‌های گفتار و زبان: گفتاردرمانان مهارت‌های ارتباطی کودک، از جمله درک و توانایی‌های زبان بیانی را ارزیابی می‌کنند تا هرگونه تأخیر در گفتار تشخیص داده شود.
  • ارزیابی‌های کاردرمانی و فیزیوتراپی: کاردرمانگران و فیزیوتراپیست‌ها مهارت‌های حرکتی، هماهنگی و توانایی کودک در انجام فعالیت‌های روزمره را ارزیابی می‌کنند. این ارزیابی‌ها به شناسایی هرگونه تأخیر رشد حرکتی کمک می‌کنند.
  • ارزیابی‌های روانشناختی و رفتاری: روانشناسان ممکن است ارزیابی‌هایی برای بررسی توانایی‌های شناختی، رشد عاطفی و رفتار کودک انجام دهند. این ارزیابی‌ها می‌توانند به شناسایی هر گونه ناتوانی در یادگیری و مشکلات رفتاری کمک کنند.پ

راه‌های مداخله زودهنگام و درمان تاخیر رشد کودکان

مداخله زودهنگام برای کودکانی که علائم تأخیر رشد دارند، بسیار مهم است. در این راستا پزشکان، متخصصین اطفال، روان‌شناسان و مشاوران تغذیه دخیل هستند. در این بخش به برخی از روش‌های درمان و استراتژی‌های مداخله زودهنگام برای این مشکل اشاره می‌کنیم:

• اصلاح تغذیه و سبک زندگی: رعایت رژیم غذایی مناسب کودکان و انتخاب‌ یک سبک زندگی سالم می‌تواند تأثیر مثبتی بر رشد فیزیکی، شناختی و عاطفی فرزندتان داشته باشد. همچنین مصرف مکمل رشد کودکان هم گاهی می‌تواند مؤثر باشد.
• درمان گفتار و زبان: درمان گفتار و زبان بر بهبود مهارت‌های ارتباطی از جمله گفتار، زبان و تعاملات اجتماعی تمرکز دارد. درمانگران با کودکان کار می‌کنند تا واژگان، تلفظ و درک زبان آن‌ها را تقویت کنند.
• کاردرمانی: کاردرمانی به کودکان کمک می‌کند تا مهارت‌های لازم برای فعالیت‌های روزمره، مانند لباس پوشیدن، غذا خوردن و نوشتن بهبود یابد. این درمان همچنین مشکلات پردازش حسی را برطرف می‌کند و به تقویت مهارت‌های حرکتی ظریف در کودک می‌پردازد.
• فیزیوتراپی: فیزیوتراپی به بهبود مهارت‌های حرکتی بزرگتر، مانند راه رفتن، دویدن و پریدن کمک می‌کند. این درمان همچنین باعث می‌شود کودکان قدرت فیزیکی، تعادل، هماهنگی و توانایی‌های فیزیکی کلی خود را بهبود بخشند.
• رفتار درمانی: رفتار درمانی از جمله تحلیل رفتار کاربردی، برای رفع مشکلات رفتاری و بهبود مهارت‌های اجتماعی استفاده می‌شود. درمانگران با کودکان کار می‌کنند تا به انجام رفتار‌های مثبت تشویق شوند و رفتارهای چالش‌برانگیز آن‌ها را کاهش دهند.
• خدمات آموزشی ویژه: این خدمات شامل آموزش‌های فردی و حمایت‌هایی است که برای کودکان دارای تأخیر رشد فراهم می‌شود و اغلب در محیط‌های فراگیر ارائه می‌گردد؛ یعنی جایی که این کودکان در کنار همسالان خود با میزان رشد مناسب، آموزش می‌بینند.
• آموزش خانواده: برنامه‌های آموزش والدین به پدر و مادر آموزش می‌دهند که چگونه از رشد کودک خود در خانه حمایت کنند، محیط یادگیری مثبتی ایجاد کنند و نیازهای کودک را فراهم سازند.

سخن پایانی

در این مقاله از داروخانه انلاین زیوش، به بررسی مهم‌ترین نشانه‌ها و علائم تأخیر رشد کودک پرداختیم و علل و عوامل مؤثر بر آن اشاره کردیم. تأخیر در رشد می‌تواند به دلایل مختلفی از جمله مشکلات ژنتیکی، محیطی، تغذیه‌ای و حتی عاطفی رخ دهد، که شناسایی زودهنگام این نشانه‌ها و مشاوره با متخصصین، به مداخله زودهنگام پزشک کمک می‌کند و به بهبود وضعیت کودک منجر خواهد شد. همچنین لازم است والدین باید به رفتارها و مراحل رشد کودک توجه داشته باشند و در صورت مشاهده هرگونه نشانه نگران‌کننده، با پزشک متخصص اطفال مشورت کنند.

سؤالات متداول

1. رژیم غذایی مناسب برای کودک دارای تأخیر رشد چیست؟

توجه داشته باشید که رژیم غذایی مناسب برای کودک باید حاوی مواد مغذی ضروری باشد؛ از جمله پروتئین‌ها، چربی‌های سالم، ویتامین‌های A، C، D و E، مواد معدنی مانند آهن، روی و کلسیم و همچنین اسیدهای چرب امگا ۳.

2. چه غذاهایی برای رشد کودک مضر است؟

مواد غذایی زیر می‌توانند بر رشد کودکان تأثیر منفی داشته باشند:

• غذاهای پر از قند و شیرینی: مانند شکلات‌، نوشابه‌های گازدار و آب‌میوه‌های صنعتی
• غذاهای پر از چربی‌های ناسالم: مانند فست‌فودها، چیپس‌ و غذاهای سرخ‌کرده
• غذاهای پر از نمک: مانند چیپس‌، نوشیدنی‌های صنعتی و غذاهای آماده
• غذاهای کم‌فیبر: مانند نان سفید، برنج سفید و ماکارونی
• نوشیدنی‌های کافئین‌دار: مانند نوشابه‌های انرژی‌زا و قهوه

3. آیا مصرف مکمل‌ها برای رشد کودک مؤثر است؟

بله، مصرف مکمل‌ها می‌تواند تأثیر مثبتی بر رشد کودک داشته باشد؛ به خصوص در حالتی که کودک از رژیم غذایی مناسبی برخوردار نیست یا مشکلات جذبی و گوارشی دارد. در این حالت مصرف مکمل‌هایی که حاوی ویتامین‌های A ،C و D، آهن و زینک هستند، توسط پزشک مربوطه توصیه می‌شود.

نویسنده: مریم خمیسی

ناظر علمی: دکتر علی سالاری تبار و حسین ابراهیمی