ام اس (MS) به‌نوعی شایع‌ترین بیماری مزمن عصبی اکتسابی است که بزرگسالان جوان را تحت تاثیر قرار می‌دهد و اغلب بین سنین 20 تا 40 سال تشخیص داده می‌شود. با وجود تاثیر شگرف عوامل ژنتیکی و محیطی ،هنوز هیچ علت مشخصی برای ام اس شناسایی نشده و محققین معتقدند هیچ درمان قطعی برای این اختلال وجود ندارد. در این مطلب به تفصیل به معرفی این بیماری، علائم شایع آن، روش‌های تشخیص و راهکارهای درمانی مرتبط با آن می‌پردازیم و اطلاعاتی کاربردی در این زمینه را با شما به اشتراک می‌گذاریم.
مالتیپل اسکلروزیس (MS) چیست؟
مالتیپل اسکلروزیس بیماری مزمنی است که بر روی اعصاب تاثیر می‌گذارد و علائمی مانند خستگی، سختی در راه رفتن و مشکلات در تکلم را ایجاد می‌کند. در حال حاضر، درمان قطعی‌ای برای این بیماری وجود ندارد اما درمان‌های مختلفی در دسترس هستند که به شما در مدیریت علائم کمک می‌کنند.
در طول بیماری MS، سیستم ایمنی شما به میلین حمله می‌کند که میلین لایه‌ی محافظتی دور فیبرهای عصبی هستند.
MS باعث التهاب و ضایعات موقتی می‌شود. همچنین می‌تواند باعث ضایعات ماندگاری بشود که ناشی از زخم بافت است که برای مغز سخت می‌شود که پیام‌هایش را به باقی قسمت‌های بدن ارسال کند
MS چند نوع است؟
انواع MS عبارت‌اند از:
سندرم بالینی جدا شده (Clinically Isolated Syndrome (CIS)):
CIS حالتی قبل از وقوع MS است که شامل یک دوره از رخداد علائم است که حداقل 24 ساعت طول می‌کشد. این علائم به دلیل دمیلینیشن در سیستم عصبی مرکزی است. با اینکه این دوره، بخشی از فرایند ورود به MS است، اما برای تشخیص MS کافی نیست.
مالتیپل اسکلروزیس عودت‌کننده-بهبودیابنده (Relapsing-Remitting MS (RRMS)):
RRMS شامل عودهای مکرر بیماری است که پس از آن خاموشی و بهبودی موقت بیماری را رخ می‌دهد. در دوران خاموشی بیماری، علائم خفیف هستند یا به طور کلی نیستند و پیشرفت بیماری خفیف تا متوسط است.
RRMS شایع‌ترین فرم MS در شروع بیماری است و با استناد به NMSS تقریبا 85 درصد همه‌ی موارد را شامل می‌شود
مالتیپل اسکلروزیس پیش‌رونده‌ی اولیه (Primary progressive MS (PPMS)):
در این بیماری کارکرد نورولوژیک بیمار به صورت پیش‌رونده‌ای از شروع بیماری تا آخر بیماری بدتر می‌شود.
مالتیپل اسکلروزیس پیش‌رونده‌ی ثانویه (Secondary progressive MS (SPMS)):
SPMS زمانی اتفاق می‌افتاد که فرم RRMS به فرم پیش‌رونده تبدیل می‌شود. علاوه بر بدتر شدن کارکرد مغزی، عودهای قابل توجهی هم قابل مشاهده است.
شیوع و پراکندگی این بیماری چگونه است؟
با استناد به NMSS، از نظر علمی مطالعه‌ی جهانی‌ای روی شیوع MS در آمریکا از سال 1975 انجام نشده است.
در مطالعه‌ای که سال 2017 انجام شده است، The Society پیش‌بینی کرد که حدود یک میلیون نفر از مردم آمریکا مبتلا به MS هستند.
مطالب دیگری که بهتر است بدانیم:
- MS، فراگیرترین بیماری مغز و اعصاب است که باعث می‌شود قشر جوان با ناتوانی‌هایی در سرتاسر جهان زندگی کنند.
- بیشتر افرادی که با RRMS تشخیص داده می‌شوند هنگام تشخیص، در سنین 20 تا 50 سالگی هستند.
- به طور کلی، MS در خانم‌ها شایع‌تر از آقایان است. با استناد به NMSS، RRMS در خانم‌ها دو تا سه برابر شایع‌تر از آقایان است. نرخ ابتلا به PPMS در خانم‌ها و آقایان تقریبا برابر است.
- نرخ ابتلا به MS در مناطقی که نزدیک‌‌تر به خط استوا هستند کمتر است. این قضیه ممکن است به میزان مواجهه با نور خورشید و ویتامین D ربط داشته باشد. افرادی که قبل از سن 15 سالگی به منطقه‌ی جدیدی انتقال پیدا می‌کنند، با ریسک فاکتورهایی که با مکان جدیدی که رفته‌اند مرتبط است، همراه می‌شوند. کانادا بیشترین نرخ ابتلا به MS را در سرتاسر جهان دارد.
چه چیزی باعث MS می‌شود؟
در فرد مبتلا به MS، میلین (لایه‌ی محافظت کننده دور برخی از فیبرهای عصبی مغز، عصب بینایی و طناب نخاعی) آسیب می‌بیند.
گفته می‌شود که این آسیب، نتیجه‌ی هجوم سیستم ایمنی است. محققان فکر می‌کنند که یک عامل محیطی مانند ویروس یا سم باعث این هجوم می‌شود.
مادامی که سیستم ایمنی به میلین حمله می‌کند، باعث دمیلینیشن می‌شود. در پی این اتفاق، لایه‌های جدید میلین می‌توانند شکل بگیرند اما التهاب مزمن باعث آسیب بافتی می‌شود که در نهایت باعث آسیب عصبی (نورولوژیک) می‌شود.
MS ارثی نیست اما والد یا خواهر/برادر مبتلا به MS، ریسک ابتلا به این بیماری را کمی افزایش می‌دهد. طبق مطالعه‌ای که سال 2011 منتشر شده است، دانشمندان ژن‌هایی را شناسایی کرده‌اند که آسیب‌پذیری در برابر ابتلا به MS را افزایش می‌دهند.
امید به زندگی افراد مبتلا به MS چقدر است؟
پیش‌بینی چگونگی پیشرفت MS در یک بیمار تقریبا غیرممکن است. با استناد به NMSS، امید به زندگی افراد مبتلا به MS در حال افزایش است.
حدود 10 الی 15 درصد افراد مبتلا به MS، تا 10 سال بعد از تشخیص، ندرتا حملاتی را تجربه می‌کنند و نقص عضو حداقلی دارند. با استناد به NMSS، فرض می‌شود که این بیماران تحت درمان نیستند. این پدیده برخی اوقات MS خوش‌خیم نامیده می‌شود.
نوع MS
MS پیش‌رونده معمولا سریع‌تر از RRMS پیشرفت می‌کند. بیماران مبتلا به RRMS می‌توانند سال‌ها در فاز بهبود یا خاموشی بیماری باشند. عدم نقص عضو بعد از 5 سال معمولا یک پیش‌نشانگر خوب برای آینده است.
جنسیت
با توجه به مقاله‌ی مروری منتشر شده در 2018 بیماری در آقایان معمولا شدیدتر و تضعیف‌کننده‌تر است.
علائم MS چیست؟
کسانی که MS دارند طیف وسیعی از علائم را تجربه می‌کنند. به دلیل ماهیت بیماری، علائم از شخصی به شخص دیگر می‌تواند تفاوت زیادی بکند. همچنین علائم از نظر شدت می‌توانند سالانه، ماهانه و یا حتی روزانه تغییر کنند.
برخی از علائم شایع MS را نام می‌بریم:
خستگی
مطابق NMSS (National Multiple Sclerosis Society) تقریبا 80% افرادی که MS دارند خستگی خود را ذکر می‌کنند. خستگی‌ای که MS ایجاد می‌کند می‌تواند انجام کارهای روزانه‌تان را برای شما سخت‌تر کند.
سختی در راه رفتن
سختی در راه رفتن می‌تواند ناشی از موارد زیر باشد:
- بی‌حسی در زانوها یا پاها
- دشواری در حفظ تعادل
- ضعف عضلانی
- اسپاسم عضلات
- دشواری در دید (بینایی)
سختی در راه رفتن در صورت افتادن فرد می‌تواند باعث مصدومیت شود.
اختلالات بینایی
اختلالات بینایی اغلب اولین علائمی هستند که خیلی از افرادی که مبتلا به ام اس هستند تجربه می‌کنند. اختلالات بینایی می‌تواند یک چشم یا هر دو چشم را درگیر کند. این مشکلات می‌توانند گذرا باشند یا با گذر زمان بدتر شوند و یا حتی به طور کلی برطرف شوند.
برخی از اختلالات شایع بینایی شامل موارد زیر می‌باشد:
- التهاب عصب بینایی، که باعث درد یا تار دیدن در یک چشم می‌تواند بشود
- دوبینی
- نیستاگموس یا حرکات غیرارادی چشم‌ها
- نابینایی
اختلالات تکلم
MS می‌تواند ضایعاتی را در مغز ایجاد کند که روی صحبت کردن تاثیر بگذارد. این مشکلات تکلم یا دیس‌آرتریا، می‌تواند از خفیف تا شدید باشد.
علائم دیس‌آرتریا می‌تواند شامل موارد زیر باشد:
- گفتار نامفهوم
- گفتار پویش (scanning speech) که توقف‌های طولانی‌مدتی بین کلمات و هجاها دیده می‌شود
- تغییرات در صدای صحبت کردن فرد
علائم دیگر
- درد حاد یا مزمن
- لرزش
- مشکلات شناختی مانند تمرکز، حافظه و پیدا کردن کلمات
- مشکلات بلع و جویدن
- مشکلات خواب
- مشکلات کنترل مثانه (دفع)
علائم اولیه MS چیست؟
MS همه‌ی علائم را یک‌جا می‌تواند در یک لحظه داشته باشد یا حتی آن‌قدر خفیف باشد که به راحتی چشم‌پوشی شود. شایع‌ترین سه علامت MS عبارتند از:
- بی‌حسی و کرختی، که در بازوها، زانوها و یک طرف از صورت می‌تواند به وجود بیاید. این احساسات مشابه گزگز کردن و سوزن سوزن شدن است که هنگام خواب رفتن پا احساس می‌شود. البته بدون هیچ عاملی این علامت به وجود می‌آید.
- نامتعادل بودن و پاهای ضعیف. این افراد به راحتی هنگام راه رفتن یا انجام انواع دیگر فعالیت‌های فیزیکی می‌توانند به جایی گیر کنند یا بیفتند.
- دوبینی، دید تار در یک چشم، یا از دست دادن قسمتی از بینایی. این علائم می‌تواند شاخص ابتلا به MS باشد. درد در ناحیه‌ی چشم هم محتمل است.
هفته‌ها، ماه‌ها و حتی سال‌ها میان عود کردن این علائم می‌تواند فاصله باشد.
این علائم می‌توانند دلایل مختلفی داشته باشند. حتی در صورت وجود این علائم، لزوما بیمار مبتلا به MS نیست.
RRMS در خانم‌ها شایع‌تر است، در حالی که PPMS شیوعش بین آقایان و خانم‌ها برابر است. بسیاری از متخصصان معتقدند که MS در افراد تهاجمی‌تر است و بهبودی بعد از عودها معمولا ناقص است.
ریسک فاکتورهای MS چیست؟
دلیل دقیق MS هنوز مشخص نیست. البته ریسک فاکتورهای متعددی برای ابتلا و گسترش MS وجود دارد.
این ریسک فاکتورها عبارتند از:
- بستگان نزدیک مبتلا به MS
- چاقی
- برخی عفونت‌ها
- سیگار کشیدن
- برخی بیماری‌های خودایمنی مانند دیابت نوع 1 و آرتریت روماتوئید
عوارض بیماری MS چیست؟
ضایعات در همه‌‌جای سیستم عصبی مرکزی می‌توانند به وجود بیایند و تاثیراتشان می‌تواند گستره‌ی فراوانی داشته باشد.
مشکلات تحرک
با بالا رفتن سن، ناتوانی‌هایی که MS سبب آن‌ها می‌شود مشهودتر است.
اگر مشکلات حرکتی وجود داشته باشد، افتادن می‌تواند باعث افزایش ریسک شکستگی‌های استخوان بشود. شرایط دیگری مانند آرتریت و پوکی استخوان می‌تواند وضعیت را پیچیده‌تر کند
نگرانی‌های دیگر
گفتیم که یکی از علائم شایع MS خستگی است، اما داشتن علائم زیر نیز دور از انتظار نیست:
- افسردگی
- اضطراب
- درجاتی از مشکلات شناختی
MS چگونه تشخیص داده می‌شود؟
یک کادر درمان که معمولا یک متخصص مغز و اعصاب است برای بیمار آزمون نورولوژیک برگزار می‌کند. همچنین شرح حال می‌گیرند و تست‌های دیگری برای تشخیص دادن اینکه بیمار MS دارد یا خیر؛ انجام می‌شود.
تست‌های تشخیصی می‌تواند شامل موارد زیر باشد:
اسکن MRI
با استفاده از ماده‌ی حاجب، MRI به پزشک این امکان را می‌دهد که ضایعات فعال و غیرفعال در مغز و طناب نخاعی را شناسایی کند
مقطع‌نگاری همدوسی اپتیکی (OCT)
در این تست، تصویری از لایه‌های عصبی پشت چشم گرفته می‌شود که نازک شدن (در مورد میلین‌ها) دور عصب چشمی مشاهده شود
استخراج مایع مغزی نخاعی (lumbar puncture)
پزشک ممکن است برای پیدا کردن مشکلات در مایع مغزی نخاعی، بزل نخاع انجام دهد. این تست برای رد کردن بیماری‌های عفونی ما را کمک می‌کند. همچنین برای دیدن نوارهای اولیگوکلونال (OCBs, Oligoclonal bands) هم استفاده می‌شود که برای تشخیص MS کاربرد دارد
تست خون
پزشکان از تست خون برای حذف کردن بیماری‌های دیگری که علائم مشابهی با MS دارند، استفاده می‌کنند
تست پتانسیل برانگیخته‌ی بینایی (Visual evoked potentials (VEP) test)
این تست نیازمند تحریک مسیرهای عصبی است که فعالیت الکتریکی مغز را تحلیل کند. ازbrain stem auditory-evoked potential test و sensory-evoked potential test هم برای تشخیص MS استفاده می‌شود
تشخیص MS نیازمند شواهدی از از بین رفتن میلین (demyelination) است که در زمان‌های مختلف در بیش از یک منطقه‌ی مغز، طناب نخاعی یا اعصاب بینایی اتفاق می‌افتد. دمیلینیشن (demyelination) فرآیندی است که از فرستادن پیام موثر توسط اعصاب جلوگیری می‌کند
تشخیص، نیازمند رد کردن بیماری‌های دیگری که علائم مشابهی دارند، است. بیماری لایم (Lyme disease)، لوپوس و سندرم شوگرن (Sjögren’s disease) از مثال‌های این بیماری‌ها هستند.
MS چگونه درمان می‌شود؟
در حال حاضر درمانی قطعی و ثابت شده برای MS وجود ندارد؛ اما گزینه‌های درمانی وجود دارند که به ما در مدیریت علائم یا بهبود کیفیت زندگی کمک می‌کنند.
درمان‌های اصلاح‌کننده‌ی بیماری (Disease-modifying therapies (DMTs))
DMTها یا همان داروهای اصلاح‌کننده بیماری، طراحی شده‌اند که پیشروی بیماری و نرخ عود بیماری را کمتر کنند. این داروها که توسط خود بیماران قابل تزریق اند عبارتند از گلاتیرامر استات (Copaxone) و اینترفرون‌های بتا مانند:
- Avonex
- Betaferon
- Rebif
در سال 2020، FDA داروی Kesimpta (Ofatumumab) را برای درمان تایید کرد که یک پادتن مونوکلونال تزریقی است که توسط خود بیمار می‌تواند تزریق شود.
داروهای خوراکی برای RRMS عبارتند از:
- Dimethyl Fumarate (Tecfidera)
- Fingolimod (Gilenya)
- Teriflunomide (Aubagio)
- Cladribine (Mavenclad)
- Siponimod (Mayzent)
- Ozanimod (Zeposia)
- Monomethyl Fumarate (Bafiertam)
- Ponesimod (Ponvory)
داروهای تزریقی وریدی برای RRMS عبارتند از:
- Alemtuzumab (Lemtrada)
- Natalizumab (Tysabri)
- Mitoxantrone (Novantrone)
- Ocrelizumab (Ocrevus)
داروهای دیگر
پزشک می‌تواند کورتیکواستروئیدهایی مانند متیل‌پردنیزولون (Medrol) یا Acthar Gel (ACTH) را برای درمان عود بیماری‌ها تجویز کند.
درمان‌های دیگری هم با هدف بهبود برخی علائم خاص صورت می‌گیرد که کیفیت زندگی فرد را بهبود ببخشد.
با توجه به این که MS برای هر شخصی متفاوت است، درمان به علائم مشخص بستگی دارد. برای اکثریت، رویکردی انعطاف‌پذیر باید پیش گرفته شود.
زندگی کردن با MS چگونه است؟
اکثر افراد مبتلا به MS راهکارهایی را برای مدیریت علائمشان پیدا می‌کنند و عملکردشان خوب است.
داروها
ابتلا به MS به این معنی است که نیاز است به پزشکی با تجربه‌ی درمان MS مراجعه شود.
اگر یکی از داروهای DMT مصرف می‌شود، باید طبق برنامه و مرتب مصرف شود. پزشک ممکن است داروهای دیگری را هم برای درمان علائم مشخصی تجویز کند.
تغذیه و ورزش
ورزش روزمره حتی در صورت ناتوان بودن افراد، برای سلامت جسمانی و روانی اهمیت دارد.
اگر حرکت کردن سخت است، شنا کردن یا ورزش در یک استخر می‌تواند کمک‌کننده باشد. کلاس‌های یوگا برای افرادی که به MS مبتلا هستند طراحی شده است.
یک تغذیه‌ی متعادل، کم از نظر کالری تهی و زیاد از نظر مواد مغذی و فیبر می‌تواند در سلامت کلی فرد تاثیر زیادی بگذارد
تغذیه باید شامل موارد زیر باشد:
- میوه و سبزیجات متنوع
- منابع پروتئین بدون چربی، مثل ماهی و مرغ (ماکیان)
- غلات سبوس‌دار و منابع دیگر فیبر
- آجیل
- حبوبات
- لبنیات کم‌چرب
- مقدار مناسبی از آب و مایعات دیگر
هر چقدر تغذیه سالم‌تر باشد، سلامت فردی بیشتر است. در کوتاه‌مدت بیمار احساس بهتری خواهد داشت همچنین بستری را برای آینده‌ای سالم‌تر فراهم خواهد کرد.
غذاهای زیر باید پرهیز یا محدود شوند:
- چربی اشباع
- چربی ترانس
- گوشت قرمز
- غذاها یا نوشیدنی‌هایی که شکر زیادی دارند
- غذاهایی که سدیم زیادی دارند
- غذاهای فرآوری شده
در صورت وجود سایر بیماری‌ها، باید از پزشک در مورد تغذیه یا مصرف مکمل‌های تغذیه‌ای سوال شود.
یاد گرفتن این که چگونه برچسب روی مواد غذایی خوانده شود نیز مهم است. غذاهایی که کالری زیادی دارند اما مواد مغذی کمی دارند در داشتن احساس بهتر یا تنظیم کردن وزنی که برای بیمار مناسب است، کمک نخواهد کرد.
درمان‌های تکمیل‌کننده‌ی دیگر
مطالعاتی که نشان دهند این درمان‌های تکمیل‌کننده اثرگذار هستند اندک است، اما این بدان معنی نیست که این روش‌ها نمی‌توانند کمک‌کننده باشند.
درمان‌های زیر می‌تواند کمک کند که بیمار استرس کمتر و آرامش بیشتری داشته باشد:
- مدیتیشن (meditation)
- ماساژ
- تای چی (tai chi)
- طب سوزنی
- خواب درمانی
سخن آخر
MS، یک شرایط مادام‌العمر است. بیمار می‌تواند با چالش‌های به خصوصی مواجه شود که در گذر زمان تغییر می‌کنند.
بیمار باید روی ارتباط قرار کردن با پزشک در مورد مشکلاتش تمرکز کند. یادگیری هر چه بیشتر در مورد MS و دستیابی به اینکه چه چیزهایی باعث می‌شود بیمار احساس بهتری داشته باشد؛ کمک‌کننده است.