آشنایی با تشنج و راه‌های درمان آن

فعالیت عصبی مغز با فرایندهای تحریکی و مهاری کنترل می‌شود. عوامل مختلفی ممکن است این تعادل را به‌هم بزنند. تشنج یک وضعیت پزشکی است که با فعالیت غیرطبیعی مغز شناخته می‌شود. تشنج می‌تواند تظاهرات مختلفی مانند حرکات غیرارادی، از دست دادن هوشیاری یا تغییرات رفتاری را به همراه داشته باشد.

شناخت تشنج، انواع آن و اقداماتی که هنگام وقوع آن باید انجام داد، برای حفظ سلامت افراد اهمیت زیادی دارد. در این مقاله، به بررسی جامع این موضوع می‌پردازیم و به سؤالات رایج پاسخ خواهیم داد. پس با ما همراه باشید.

تشنج چیست؟

تشنج به یک اختلال موقتی در فعالیت الکتریکی مغز اشاره دارد که می‌تواند باعث حرکات غیرارادی، احساسات عجیب، از دست دادن هوشیاری یا تغییرات رفتاری شود. در شرایط عادی، سلول‌های عصبی مغز سیگنال‌های الکتریکی را به طور منظم ارسال می‌کنند. اما در هنگام تشنج، این سیگنال‌ها به‌صورت غیرطبیعی و ناگهانی شدت می‌گیرند.

علائم تشنج ممکن است شامل حرکات شدید عضلانی و احساس سرگیجه باشد. طول مدت و شدت این علائم از فردی به فرد دیگر متفاوت است و یک اپیزود تشنج می‌تواند چند ثانیه تا چند دقیقه به طول بیانجامد. تشنج مختص به سن خاصی نیست و ما شاهد تشنج در کودکان و بزرگسالان هستیم.

در یک شرایط خاص، تشنج می‌تواند بسیار طولانی و خطرناک باشد. بحران صرع (Status Epilepticus) به حالتی اطلاق می‌شود که در آن حملات تشنج صرع به‌طور مداوم یا به فاصله‌های کوتاه تکرار می‌شوند و بیش از پنج دقیقه طول می‌کشند. این شرایط نیاز به درمان فوری دارد تا از آسیب به مغز جلوگیری شود.

خلاصه: تشنج یک اختلال موقت در فعالیت مغز است که علائم متنوعی دارد. یک تشنج می‌تواند چند ثانیه تا چند دقیقه به طول بیانجامد و شامل حرکات غیرارادی، احساسات عجیب و از دست دادن هوشیاری باشد.

 

تفاوت تشنج و صرع چیست؟

صرع یک اختلال مزمن است که با وقوع مکرر تشنج شناخته می‌شود. اما هر تشنجی به معنای ابتلا به صرع نیست. برای مثال، تشنج ناشی از تب، ترک الکل یا عوامل محیطی ممکن است تنها یک‌بار رخ دهد و موقت باشد.

در مقابل، صرع معمولاً به اختلالات طولانی‌مدت در فعالیت مغزی مرتبط است و زمینه‌های ژنتیکی دارد. افراد مبتلا به صرع بدون حضور عامل مشخصی دچار تشنج می‌شوند.

خلاصه: صرع یک اختلال مزمن است که با وقوع مکرر تشنج‌ها شناخته می‌شود. اما هر تشنجی به معنای صرع نیست. برای مثال، تشنج ناشی از تب، ترک الکل یا عوامل محیطی ممکن است تنها یک‌بار رخ دهد.

 

انواع تشنج

ممکن است برای اغلب ما کلمه تشنج تداعی‌کننده تصویری از افتادن فرد روی زمین و حرکات غیرارادی تمام بدن باشد. بااین‌حال، تشنج می‌تواند بسته به این‌که چه بخشی از مغز درگیر شده، تظاهرات مختلفی داشته باشد. شناخت انواع تشنج برای درک دلایل بروز و مدیریت آن اهمیت دارد. در ادامه، مهم‌ترین انواع تشنج را بررسی می‌کنیم:

ممکن است برای اغلب ما کلمه تشنج تداعی‌کننده تصویری از افتادن فرد روی زمین و حرکات غیرارادی تمام بدن باشد. با این حال، تشنج می‌تواند بسته به اینکه چه بخشی از مغز درگیر شده، تظاهرات مختلفی داشته باشد. شناخت انواع تشنج برای درک دلایل بروز و مدیریت آن اهمیت دارد. در ادامه، مهم‌ترین انواع تشنج را بررسی می‌کنیم:

1. تشنج کانونی (فوکال)

این نوع تشنج در یک بخش خاص از مغز شروع می‌شود و علائم آن محدود به همان ناحیه است. برخی از ویژگی‌های تشنج کانونی عبارتند از:

• حرکات غیرارادی در یک بخش از بدن، مانند دست یا پا
• احساسات غیرعادی مانند بویایی، شنوایی یا دیدن چیزهایی که وجود ندارند.
• رفتارهای تکراری مانند پلک زدن یا جویدن که به‌طور غیرارادی رخ می‌دهند.

2. تشنج گسترده (جنرال)

این نوع تشنج تمام مغز را تحت تأثیر قرار می‌دهد و علائم گسترده‌تری دارد. از انواع مختلف این تشنج می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• Absence seizures: توقف کوتاه فعالیت و خیره شدن فرد به یک نقطه
• Tonic seizures: سفت شدن عضلات بدن، به‌ویژه در بازوها و پاها
• Clonic seizures: حرکات تکراری و پرشی در عضلات
• Myoclonic seizures: پرش‌های ناگهانی در عضلات بالاتنه یا اندام‌ها
• Atonic seizures: از دست دادن تون عضلانی که می‌تواند باعث افتادن ناگهانی فرد شود.
• Tonic-clonic seizures: ترکیبی از سفت شدن عضلات، پرش‌های مکرر و از دست دادن هوشیاری

 

3. تشنج ناشی از تب

تشنج ناشی از تب و لرز عمدتاً در کودکان زیر ۵ سال دیده می‌شود و علت آن افزایش سریع دمای بدن است. علائم ممکن است شامل انقباض عضلات یا از دست دادن هوشیاری باشد.
اگرچه این نوع تشنج معمولاً خوش‌خیم است، اما در مواردی که تشنج طولانی شود یا کودک سابقه مشکلات مغزی داشته باشد، نیاز به ارزیابی پزشکی وجود دارد.

4. تشنج غایب (Absence) در کودکان

تشنج غایب (Absence Seizures) یکی از انواع تشنج گسترده است که بیشتر در کودکان دیده می‌شود. با توجه به ماهیت آرام این نوع تشنج که عموماً با هیچ حرکت قابل‌تمایزی همراه نیست، گاهی والدین اصلاً متوجه آن نمی‌شوند.
این نوع تشنج معمولاً کوتاه‌مدت (کمتر از ۱۵ ثانیه) است و با خیره شدن ناگهانی کودک به یک نقطه و قطع فعالیت او همراه است. کودک در این مدت به محیط اطراف واکنش نشان نمی‌دهد و معمولاً پس از اتمام تشنج، بدون آگاهی از آنچه رخ داده است، به فعالیت قبلی خود بازمی‌گردد.

تشنج غایب به دلیل ظاهر غیرتهاجمی و پنهانش، اغلب به اشتباه به‌عنوان حواس‌پرتی یا بی‌توجهی کودک تفسیر می‌شود. این مسئله به‌ویژه در محیط‌های آموزشی مشکل‌ساز است.
برای مثال، ممکن است کودک در حین نوشتن دیکته، به دلیل وقوع یک تشنج، چند کلمه را جا بیندازد. علاوه بر این، کودک ممکن است در امتحانات دچار خطاهایی مانند نادیده‌گرفتن بخشی از سؤال یا پاسخ‌ندادن به آن شود.
این مشکلات می‌توانند به کاهش نمرات و سوءتفاهم در مورد توانایی‌های کودک منجر شوند. تشخیص زودهنگام و آگاهی والدین و معلمان درباره تشنج غایب، نقشی کلیدی در مدیریت و درمان آن دارد.

گاهی اوقات علائمی شبیه به تشنج رخ می‌دهد که در واقع به دلایل دیگری ایجاد شده‌اند و یک تشنج واقعی نیستند. شناخت این موارد می‌تواند به تشخیص درست کمک کند و از نگرانی‌های بی‌مورد جلوگیری کند.
رویدادهای مشابه تشنج عبارتند از:

• سنکوپ (Syncope): از دست دادن هوشیاری کوتاه‌مدت به دلیل کاهش جریان خون به مغز.
  این حالت معمولاً سریع بهبود می‌یابد و با گیجی پس از تشنج همراه نیست.
• تشنج روحی یا عصبی (Psychogenic nonepileptic seizures): این نوع تشنج ناشی از عوامل روانی است و با فعالیت غیرطبیعی مغزی همراه نیست.
  علائم تشنج عصبی نیز کمی با تشنج واقعی متفاوت است.
• حرکات مرتبط با خواب: حرکات غیرارادی که در هنگام خواب رخ می‌دهند و معمولاً خطرناک نیستند و نباید به عنوان تشنج در خواب در نظر گرفته شوند.

خلاصه: تشنج‌ها به دو نوع کانونی و گسترده تقسیم می‌شوند که هر یک علائم و شدت متفاوتی دارند. تشنج ناشی از تب یکی از انواع شایع و خوش‌خیم تشنج است. این نوع تشنج عمدتاً در کودکان زیر ۵ سال دیده می‌شود و علت آن افزایش سریع دمای بدن است. تشنج غایب هم بیشتر در کودکان دیده می‌شود.
با توجه به ماهیت آرام این نوع تشنج که عموماً با هیچ حرکت قابل‌تمایزی همراه نیست، گاهی والدین اصلاً متوجه آن نمی‌شوند و اغلب به اشتباه به‌عنوان حواس‌پرتی یا بی‌توجهی کودک تفسیر می‌شود. برخی از شرایط مانند سنکوپ یا تشنج روحی، با فعالیت غیرطبیعی مغز همراه نیستند و به‌عنوان تشنج (epileptic seizure) شناخته نمی‌شوند.

 

علت تشنج چیست؟

اصلی‌ترین علل بروز تشنج شامل موارد زیر است:

• عدم تعادل قند خون شامل کم یا زیاد بودن به دلیل دیابت یا دیگر مشکلات
• اختلالات الکترولیتی مانند کاهش سدیم یا کلسیم خون
• عفونت‌های مغزی، مانند مننژیت یا انسفالیت
• اختلال در عملکرد کبد یا کلیه
• آسیب‌های مغزی، مانند سکته یا تومور
• استرس زیاد و مداوم که گاهی اوقات علت تشنج در جوانان است
• مصرف الکل یا ترک ناگهانی آن
• استفاده از مواد مخدر

گاهی تشنج به دلایل ناشناخته و بدون محرک‌های واضح و قابل‌تشخیص رخ می‌دهد. بیماران مبتلا به صرع مکرراً دچار چنین تشنج‌هایی می‌شوند و برای پیشگیری از وقوع مجدد تشنج به مداخلات پزشکی مانند دریافت دارو و حتی در برخی موارد جراحی نیاز دارند.

خلاصه: گاهی تشنج در پی عامل واضح و قابل‌تشخیصی رخ می‌دهد. کمبود خواب، عفونت‌های مغزی، عدم تعادل قند خون و استرس زیاد و مداوم می‌تواند منجر به وقوع تشنج شود. گاهی تشنج به دلایل ناشناخته و بدون محرک‌های واضح و قابل‌تشخیص رخ می‌دهد. بیماران مبتلا به صرع مکرراً دچار چنین تشنج‌هایی می‌شوند.

 

تشخیص تشنج

تشخیص دقیق تشنج برای مدیریت مؤثر و پیشگیری از عوارض آن ضروری است. فرآیند تشخیص تشنج شامل موارد زیر است:

• شرح حال و معاینه بالینی: پزشک متخصص ابتدا بر اساس شرح حال بیمار و گزارش شاهدان، نوع تشنج (مانند تشنج‌های عمومی یا کانونی) و شرایط مرتبط را بررسی می‌کنند.
• نوار مغزی (EEG): الکتروانسفالوگرافی (EEG) ابزار اصلی برای تشخیص تشنج است. این روش، فعالیت الکتریکی مغز را ثبت می‌کند و می‌تواند الگوهای غیرطبیعی مرتبط با تشنج را نشان دهد.
• تصویربرداری مغزی: برای ارزیابی بیشتر از ساختار مغز و شناسایی ضایعات یا ناهنجاری‌های ساختاری، از روش‌های تصویربرداری مانند MRI و CT استفاده می‌شود.

خلاصه: تشخیص تشنج شامل ارزیابی اطلاعات بالینی، نوار مغزی و تصویربرداری مغزی است.

 

 

پیشگیری از تشنج

در مواردی که برای فرد صرع تشخیص داده شده باشد، پیشگیری از تشنج نیازمند مدیریت دقیق عوامل محرک و رعایت توصیه‌های پزشکی است. برخی از اقدامات پیشگیرانه شامل موارد زیر است:

• مدیریت استرس و خواب کافی: استرس و کم‌خوابی از محرک‌های شایع تشنج هستند و باید کنترل شوند.
• پرهیز از الکل و مواد مخدر: تشنج از عوارض مصرف الکل است. مصرف این مواد می‌تواند فعالیت مغزی را مختل کند و احتمال وقوع تشنج را افزایش دهد.
• پایبندی به دارودرمانی تجویز شده: برای افراد مبتلا به صرع، مصرف منظم داروهای تجویزشده و پرهیز از قطع ناگهانی آن‌ها بسیار اهمیت دارد.
• مدیریت بیماری‌های زمینه‌ای: کنترل قند خون، فشار خون یا درمان عفونت‌های مغزی می‌تواند خطر بروز تشنج را کاهش دهد.

درمان قطعی تشنج نیازمند همکاری بیمار، پزشک و گاهی خانواده است. مراجعه منظم به پزشک و پایش وضعیت بیمار، کلید موفقیت در مدیریت این شرایط است.

خلاصه: اقدامات پیشگیرانه شامل کنترل استرس و خواب کافی، پرهیز از الکل و مواد مخدر، مصرف منظم داروهای تجویزشده و مدیریت بیماری‌های زمینه‌ای مانند قند خون و فشار خون است. این اقدامات می‌توانند به کاهش خطر بروز تشنج کمک کنند.

 

درمان تشنج

حال در این بخش به بررسی روش‌های درمانی تشنج خواهیم پرداخت. برای اطلاع از بهترین روش‌های درمانی و بهترین قرص تشنج با ما همراه باشید.

تشنج‌ها، بسته به نوع، شدت و علت زمینه‌ای، به روش‌های درمانی متفاوتی نیاز دارند. هدف اصلی درمان، کنترل یا کاهش تعداد و شدت حملات تشنج و بهبود کیفیت زندگی بیمار است. درمان‌های اصلی شامل موارد زیر است:

• دارودرمانی
  • داروهای ضدصرع (AEDs)
    داروهای ضدصرع اولین خط درمان تشنج هستند. این داروها با کاهش تحریک‌پذیری نورون‌ها یا مهار انتقال سیگنال‌های عصبی، فعالیت‌های غیرطبیعی مغز را کنترل می‌کنند.
    برخی از داروهای رایج در این زمینه عبارتند از:
    • فنی‌توئین
    • کاربامازپین
    • والپروات سدیم
    • لاموتریژین
    • لووتیراستام

انتخاب دارو توسط پزشک متخصص، بر اساس نوع تشنج و شرایط بیمار، مانند سن، بارداری یا سایر بیماری‌های همراه انجام می‌شود.

• درمان‌های جراحی
  در صورتی که تشنج‌ها با دارودرمانی کنترل نشوند و علت مشخص کانونی داشته باشند، جراحی یکی از گزینه‌های درمانی است.
  روش‌های جراحی نیز به شرح زیر است:
  • رزکسیون کانون تشنج: حذف بخشی از مغز که منشأ تشنج است.
  • کالوزوتومی: قطع ارتباط بین دو نیم‌کره مغز برای جلوگیری از گسترش تشنج.
  • تحریک عمقی مغز (DBS): کاشت الکترود در مغز برای تنظیم فعالیت عصبی.

• روش‌های غیرجراحی و تحریک عصبی

  • تحریک عصب واگ (VNS): یک دستگاه کوچک در زیر پوست کاشته می‌شود که با ارسال پالس‌های الکتریکی به عصب واگ، فعالیت مغزی را تعدیل می‌کند.
  • تحریک پاسخ‌دهنده عصبی (RNS): این روش شامل کاشت دستگاهی است که فعالیت‌های غیرطبیعی مغز را شناسایی و سیگنال‌های مهاری ارسال می‌کند.
  • تحریک مغناطیسی جمجمه (TMS): در این روش غیرتهاجمی، از میدان‌های مغناطیسی برای تحریک نواحی خاص مغز استفاده می‌شود.

خلاصه: روش‌های درمانی متنوعی برای تشنج وجود دارد. از روش‌های درمان تشنج می‌توان به دارودرمانی، جراحی و مداخلات غیرتهاجمی اشاره کرد.

 

اگر کسی تشنج کرد، چه کاری باید انجام دهیم؟

وقوع تشنج می‌تواند برای اطرافیان ترسناک باشد، اما با داشتن آگاهی و انجام اقدامات مناسب، می‌توان به حفظ ایمنی فرد مبتلا کمک کرد. در این شرایط، با انجام برخی اقدامات می‌توانید به فرد کمک کنید. در ادامه به بررسی بایدها و نبایدها در این زمینه می‌پردازیم.

اقداماتی که باید انجام دهید:

• آرامش خود را حفظ کنید و دیگران را نیز آرام کنید.
• اگر ممکن بود، فرد را به‌آرامی به پهلو بخوابانید تا راه تنفس باز بماند و از ورود بزاق یا مواد غذایی به مجاری تنفسی جلوگیری شود.
• اشیای خطرناک را از اطراف فرد دور کنید تا احتمال آسیب کاهش یابد.
• زمان تشنج را اندازه‌گیری کنید؛ اگر بیش از ۵ دقیقه طول کشید، به اورژانس اطلاع دهید.

اقداماتی که نباید انجام دهید:

• فرد را مهار نکنید یا جلوی حرکات او را نگیرید.
• چیزی در دهان او قرار ندهید؛ این کار می‌تواند باعث آسیب به دندان یا مجاری تنفسی شود.
• تا زمانی که فرد کاملاً هوشیار نشده است، به او آب، غذا یا دارو ندهید.

زمانی که یکی از موارد زیر نیز اتفاق افتاد، در اسرع وقت با اورژانس تماس بگیرید:

• اگر تشنج بیش از ۵ دقیقه طول بکشد.
• اگر فرد برای اولین بار دچار تشنج شده است.
• اگر فرد باردار، دیابتی یا دارای بیماری‌های زمینه‌ای باشد.
• اگر در حین تشنج آسیب فیزیکی ببیند.

خلاصه: در زمان وقوع تشنج، مهم‌ترین اقدام حفظ آرامش، ایمن‌سازی محیط و تماس با اورژانس در صورت لزوم است. حتماً از تلاش برای مهار کردن حرکات پرهیز کنید.

 

سخن پایانی

تشنج وضعیتی است که به دلیل فعالیت غیرطبیعی الکتریکی در مغز رخ می‌دهد و می‌تواند علائم متنوعی مانند حرکات غیرارادی، از دست دادن هوشیاری یا تغییرات رفتاری را به همراه داشته باشد. صرع یک بیماری مزمن است که با وقوع مکرر تشنج همراه است، اما هر تشنج به معنای ابتلا به صرع نیست. دلایل مختلفی مانند استرس، تب بالا، مشکلات الکترولیتی یا ترک ناگهانی الکل می‌توانند باعث بروز تشنج شوند.

در هنگام وقوع تشنج، انجام اقدامات ایمن مانند خواباندن فرد به پهلو و دور کردن اشیای خطرناک از اهمیت بالایی برخوردار است، در حالی که باید از قرار دادن چیزی در دهان فرد یا مهار حرکات او خودداری شود. شناخت علائم تشنج و عوامل مشابهی که ممکن است با تشنج اشتباه گرفته شوند، - مانند سنکوپ یا تشنج روحی - می‌تواند به تشخیص و درمان صحیح کمک کند.

اگر شما یا فردی از اطرافیان‌تان دچار تشنج شدید، حتماً با پزشک مشورت کنید. با آگاهی از علائم تشنج و دلایل آن، می‌توان راه‌های بهتری برای پیشگیری و درمان این وضعیت پیدا کرد.

 

سؤالات متداول

1. کدام قرص باعث تشنج می‌شود؟

برخی داروها مانند داروهای ضدافسردگی (کلومیپرامین-بوپروپیون)، داروهای محرک یا ترامادول ممکن است ریسک تشنج را افزایش دهند.

2. آیا صرع همان تشنج است؟

خیر، صرع یک بیماری مزمن است که با تشنج‌های مکرر همراه است، اما هر تشنجی به معنای صرع نیست.

 

نویسنده: حسن غیبی

ناظر علمی: دکتر علی سالاری تبار و امیرحسین ملک زاده