انواع سوختگی؛ از پیشگیری تا راه‌های درمان

همه ما تاکنون دچار سوختگی شده‌ایم. سوختگی نوعی آسیب بافتی است که در اثر حرارت، مواد شیمیایی، جریان الکتریکی، تشعشعات یا آفتاب به‌وجود می‌آید. انواع سوختگی را می‌توان بر اساس شدت به سه درجه تقسیم‌بندی کرد. سوختگی‌های درجه یک و درجه دو را می‌توان با روش‌ها و داروهای معمول مثل پماد ترمیم کننده سوختگی درمان کرد، اما سوختگی درجه‌ 3 می‌تواند زندگی فرد را تهدید کند. به همین دلیل، نیازمند مراقبت‌های تخصصی پزشکی است.

در این مقاله، ابتدا سوختگی و انواع آن را معرفی می‌کنیم. سپس نشانه‌ها و دلایل ایجاد آن را بررسی خواهیم کرد. در انتها نیز به روش‌های درمان و پیشگیری از سوختگی خواهیم پرداخت. پس با ما همراه باشید.

سوختگی چیست؟

سوختگی هنگامی ایجاد می‌شود که بافت پوست در اثر حرارت، مواد شیمیایی، جریان الکتریکی، آفتاب یا تشعشعات آسیب می‌بیند. بیشتر سوختگی‌ها تصادفی رخ می‌دهند.

کادر درمان بر اساس شدت، عمق و میزان پوست آسیب‌دیده، سوختگی را به چندین درجه تقسیم‌بندی می‌کنند. سوختگی‌ها می‌توانند دردناک باشند و اگر درمان نشوند، ممکن است منجر به عفونت شوند. گاهی اوقات نیز این آسیب براساس علت سوختگی تقسیم‌بندی می‌شود.

خلاصه: سوختگی، آسیب بافت پوست در اثر حرارت، مواد شیمیایی، برق و آفتاب است. سوختگی بر اساس شدت به چند درجه تقسیم می‌شود. در صورتی که سوختگی درمان نشود، امکان ایجاد عفونت وجود دارد.

چه کسانی ممکن است دچار سوختگی شوند؟

سوختگی‌های تصادفی ممکن است برای هر کسی پیش بیاید. با این‌حال، کودکان، نوجوانان و سالمندان بیشتر در خطر سوختگی هستند. این گروه‌های سنی معمولاً در هنگام پخت‌وپز دچار سوختگی با آب جوش و غذاهای داغ می‌شوند، زیرا از مهارت یا توانایی کافی برای این کار برخوردار نیستند. بازی با فندک، کبریت، ترقه و وسایل آتش‌بازی نیز ممکن است دلیل این اتفاق باشد. علاوه‌براین، ریسک آفتاب سوختگی نیز در این گروه‌های سنی بیشتر است.

خلاصه: سوختگی برای هر کسی ممکن است پیش بیاید، ولی کودکان، نوجوانان و سالمندان بیشتر در خطر سوختگی هستند.

 

انواع سوختگی چیست؟

کادر درمان بر اساس شدت سوختگی و ارزیابی میزان پوست آسیب‌دیده، این آسیب را به چندین درجه تقسیم می‌کنند. در ادامه، انواع سوختگی را از نظر درجه بررسی می‌کنیم:

1. سوختگی درجه یک

این نوع سوختگی خفیف است. برای مثال، بیشتر موارد آفتاب‌سوختگی از نوع سوختگی درجهک هستند. در این نوع سوختگی‌ها، لایه‌ی رویی پوست یا همان اپیدرم قرمز و دردناک می‌شود، ولی معمولاً تاول ایجاد نمی‌شود.

2. سوختگی درجه دو

در این نوع سوختگی، لایه‌های رویی و زیرین پوست (درم) درگیر می‌شوند. در سوختگی درجه‌دو، احتمال تجربه درد، قرمزی، ورم و تاول سوختگی برای فرد آسیب‌دیده وجود دارد.

3. سوختگی درجه سه

در سوختگی درجه 3، هر سه لایه‌ی پوست یعنی اپیدرم، درم و چربی درگیر است. در سوختگی درجه‌سه، فولیکول‌های مو و غدد عرق هم از بین می‌روند.

در سوختگی‌های درجه‌سه، انتهای اعصاب هم آسیب می‌بینند. به همین دلیل، در ناحیه‌ی سوختگی دردی احساس نمی‌شود. دردی که ایجاد می‌شود، در واقع از نواحی اطراف سوختگی منشأ می‌گیرد. پوست سوخته‌شده ممکن است به رنگ‌های سیاه، سفید یا قرمز درآید و ظاهری چرم‌مانند داشته باشد.

خلاصه: سوختگی براساس شدت به سه درجه تقسیم‌بندی می‌شود. در سوختگی‌های درجهک، تنها لایه‌ی رویی پوست، در سوختگی درجه‌دو لایه‌های رویی و زیرین پوست و در سوختگی درجه‌سه تمام لایه‌های پوست درگیر می‌شوند. بدیهی است که ظاهر و علائم درجه‌های مختلف سوختگی با یک‌دیگر متفاوت است.

 

چه چیزهایی باعث سوختگی می‌شوند؟

عوامل بسیاری می‌توانند باعث ایجاد سوختگی شوند. شایع‌ترین دلیل سوختگی، منابع حرارتی مانند آتش، مایعات داغ، بخار و تماس با سطوح داغ است.

دیگر دلایلی که برای سوختگی وجود دارند، عبارتند از:

• مواد شیمیایی مانند سیمان، اسیدها، محلول‌های لوله‌بازکن و حتی عرق بدن

برای کسب اطلاعات درباره درمان عرق سوزی، مقاله زیوش در این رابطه را مطالعه کنید.

• پرتوها مانند تشعشعات رادیواکتیو یا سوختگی با لیزر
• جریان الکتریسیته
• خورشید (پرتو فرابنفش یا UV)

 

علائم سوختگی چیست؟

علائم سوختگی بر اساس شدت متفاوت است. علائم معمولاً در ساعت‌ها و روزهای ابتدایی پس از سانحه‌ی سوختگی شدیدتر هستند و به مرور کاهش پیدا می‌کنند.

علائم رایج سوختگی عبارتند از:

• تاول
• درد
• ورم کردن
• سیاه و زغالی شدن پوست
• کنده شدن پوست

 

سوختگی چه عوارضی دارد؟

همان‌طور که پیش‌تر گفتیم، سوختگی‌های درجه سه، اگر عمیق و وسیع باشند، می‌توانند زندگی فرد را به خطر بیندازند. حتی سوختگی‌های درجه یک و دو هم می‌توانند عفونت کنند و باعث تغییر رنگ پوست شوند. سوختگی‌های درجه دو همچنین باعث ایجاد جای زخم روی پوست می‌شوند. در این شرایط، فرد پس از تسکین سوختگی، باید به‌دنبال درمان جای زخم سوختگی باشد.

برخی عوارض احتمالی سوختگی‌های درجه سه عبارتند از:

• آریتمی، یا اختلال در ریتم قلب که معمولاً در اثر سوختگی‌های الکتریکی رخ می‌دهد.
• دهیدراسیون یا کاهش آب بدن
• زخم‌ها و ضایعات شدید
• ادم
• از کار افتادن اندام‌ها
• پنومونی یا عفونت ریه
• افت شدید فشار خون که ممکن است منجر به شوک شود.
• عفونت شدید که ممکن است منجر به قطع عضو یا سپسیس (عفونت خون) شود.

خلاصه: سوختگی‌های درجه یک می‌توانند رنگ پوست را تغییر دهند. سوختگی‌های درجه دو ممکن است علاوه بر تغییر رنگ پوست، جای زخم هم از خود به جا بگذارند. هم سوختگی‌های درجه یک و هم سوختگی‌های درجه دو ممکن است باعث ایجاد عفونت شوند. عوارض سوختگی‌های درجه سه بسیار شدیدتر است؛ مثلاً افت شدید فشار خون، عفونت خون و ریه، عفونت‌های شدید در محل سوختگی و از کار افتادن اندام‌ها.

 

سوختگی چگونه تشخیص داده می‌شود؟

کادر درمان سوختگی را برای تعیین درجه و شدت آن ارزیابی می‌کنند. برای این کار، درصد و عمق سوختگی تخمین زده می‌شود.

پزشکان این آسیب را به گروه‌های زیر دسته‌بندی می‌کنند:

• خفیف: سوختگی‌های درجهک و دو که کم‌تر از ۱۰ درصد سطح بدن را درگیر می‌کنند. برای درمان این سوختگی‌ها، به‌ندرت به بستری شدن نیاز است.
• متوسط: اگر سوختگی درجه‌دو، ۱۰ درصد سطح بدن را درگیر کند، متوسط محسوب می‌شود.
• شدید: سوختگی‌های درجه‌سه‌ای که بیش از ۱ درصد سطح بدن را درگیر کنند، شدید طبقه‌بندی می‌شوند.

چنانچه هر کدام از موارد زیر را تجربه کردید، سریعا به پزشک مراجعه کنید:

• سوختگی دست‌ها، پاها، صورت و اندام‌های تناسلی
• سوختگی‌هایی که پس از دو هفته بهتر نشده‌اند.
• تاول
• درد شدید
• تب، ترشحات زرد یا سبز یا نشانه‌های عفونت
• نشانه‌های افسردگی یا اختلال اضطرابی پس از سانحه

خلاصه: پزشکان بر اساس شدت سوختگی و میزان سطح آسیب‌دیده از بدن، سوختگی را به سه دسته‌ی خفیف، متوسط و شدید طبقه‌بندی می‌کنند.

 

چگونه می‌توان از سوختگی جلوگیری کرد؟

سوختگی به دلایل متفاوتی ممکن است اتفاق بیفتد. برای کاهش ریسک سوختگی می‌توان اقدامات زیر را انجام داد:

• از ضدآفتاب استفاده کنید.
• همیشه پیش از رفتن به زیر دوش یا وارد وان حمام شدن، دمای آب را بسنجید، این کار به‌خصوص در هنگام حمام کردن کودکان از اهمیت بالایی برخوردار است.
• مواد شیمیایی مانند محلول‌های لوله‌بازکن و جرم‌گیرهای دستشویی را در مکان‌هایی امن و دور از دسترس کودکان نگهداری کنید.
• کبریت و فندک را دور از دسترس کودکان نگه دارید.
• تا جای ممکن از شعله‌های عقبی گاز برای پخت‌وپز استفاده کنید. دسته‌های قوری، قابلمه و ماهیتابه‌ها را طوری تنظیم کنید که مستقیماً در معرض حرارت نباشند.
• اجاق‌گاز را بدون نظارت روشن نگذارید.
• هنگامی که در نزدیکی اشیای داغ مانند اجاق‌گاز هستید، کودکان را بغل نکنید.
• محافظ‌های مناسب در اطراف شومینه قرار دهید و هرگز کودکان را کنار شومینه بدون نظارت رها نکنید.
• خانه‌ی خود را به شناساگر دود مجهز کنید و آن‌ها را در فواصل زمانی منظم بررسی کنید.
• در خانه کپسول‌های آتش‌نشانی داشته باشید و روش کار با آن‌ها را یاد بگیرید.

 

روند درمان و بهبودی برای سوختگی چگونه است؟

در صورت دریافت درمان مناسب، بیشتر سوختگی‌های درجه یک و دو، در عرض ۲ تا ۳ هفته خوب می‌شوند. بسته به شدت سوختگی، ممکن است جای زخم باقی بماند که با گذشت زمان محوتر و کم‌رنگ‌تر خواهد شد. برای رفع کامل این جای زخم، می‌توانید از محصولات درمان اسکار استفاده کنید.

کسانی که سوختگی‌های درجه سه داشته‌اند، برای حفظ حرکت مفصل‌ها و بهبود عملکرد، نیازمند فیزیوتراپی و کاردرمانی هستند. برخی از افراد ممکن است پس از سانحه‌ی سوختگی دچار اختلال اضطرابی پس از تراما (PTSD) یا افسردگی شوند. به لطف پیشرفت‌های پزشکی، امروزه حتی کسانی که بیش از ۹۰ درصد بدنشان هم سوخته، زنده می‌مانند.

خلاصه: سوختگی‌های درجه یک و دو پس از چند هفته با رسیدگی مناسب بهبود خواهند یافت. در سوختگی‌های درجه سه، علاوه بر نظارت پزشکی در دوره‌ی نقاهت، فیزیوتراپی و کاردرمانی هم نیاز است.

 

درمان و مدیریت سوختگی چگونه است؟

درمان سوختگی بستگی به علت بروز و درجه سوختگی دارد. نیاز است تا همه سوختگی‌ها تمیز نگه داشته شوند و بر اساس شدت زخم‌ها، پانسمان و باندهای مناسب استفاده شوند.

مدیریت درد فرد آسیب‌دیده در سوانح سوختگی اهمیت به‌سزایی دارد. اگر درد به‌خوبی کنترل نشود، رسیدگی به زخم هم با مشکل مواجه خواهد شد. زخم‌ها باید مرتباً برای مشاهده‌ی علائم عفونت و دیگر مشکلات درازمدت مانند جای زخم و فشرده شدن پوست روی مفاصل و ماهیچه‌ها بررسی شوند.

درمان‌های سوختگی متناسب با درجه سوختگی انجام می‌شوند. اقدامات مربوط به هر کدام از درجه‌های سوختگی شامل موارد زیر است:

1. درمان سوختگی‌های درجه یک

• سوختگی را زیر آب خنک بگیرید و از یخ استفاده نکنید.
• برای آفتاب‌سوختگی از ژل آلوئه‌ورا استفاده کنید.
• برای سوختگی‌هایی که در اثر حرارت ایجاد شده‌اند، از کرم‌های آنتی‌بیوتیک استفاده کنید. آن را روی سوختگی بمالید و سپس روی آن را با کمی گاز استریل بپوشانید.
• برای کنترل درد ناشی از سوختگی می‌توانید از داروهای ضددرد بدون نسخه مانند استامینوفن و ایبوپروفن استفاده کنید.

 

2. درمان سوختگی‌های درجه دو

درمان و مدیریت سوختگی‌های درجه دو هم همانند سوختگی‌های درجه یک است. پزشک ممکن است در این موارد کرم آنتی‌بیوتیک قوی‌تری تجویز کند که دارای نقره باشد؛ مثلاً سیلور سولفادیازین (Silver sulfadiazine).

کرم‌های آنتی‌بیوتیک باکتری‌های محل زخم را از بین می‌برند و اجازه‌ی رشد به آن‌ها نمی‌دهند. بالا نگه داشتن ناحیه‌ی سوخته‌شده می‌تواند در کاهش درد و تورم مؤثر باشد. پس از بهبودی نیز می‌توانید از محصولات ترمیم کننده پوست استفاده کنید.

3. درمان سوختگی‌های درجه سه

سوختگی‌های درجه سه می‌توانند زندگی فرد را تهدید کنند و اغلب نیازمند پیوند پوست یا گرافت پوست (skin graft) هستند. گرافت‌های پوست، بافت آسیب‌دیده را با پوست سالمی که از جاهای دیگر بدن گرفته شده، جایگزین می‌کنند. ناحیه‌ای که از آن گرافت پوستی گرفته شده معمولاً خودبه‌خود ترمیم می‌شود. چنانچه در هنگام جراحت، فرد پوست کافی برای پیوند نداشته باشد، می‌توان از گرافت‌های موقتی استفاده کرد.

منبع این گرافت‌ها می‌تواند اهداکننده‌ی غیرزنده یا بافت‌های مصنوعی آزمایشگاهی باشد. همان‌طور که گفتیم، این گرافت‌ها موقتی هستند و در نهایت باید با پوست خود فرد تعویض شوند. مایعات از راه وریدی یا درون‌رگی و با سرم به فرد داده می‌شوند تا فشار خون پایدار بماند و از شوک و دهیدراسیون (کم‌آبی) جلوگیری شود.

خلاصه: درمان سوختگی بستگی به درجه آن دارد. سوختگی‌های درجه یک و دو، با تمیز نگاه داشتن زخم و استفاده از آنتی‌بیوتیک‌های موضعی درمان می‌شوند. در سوختگی‌های درجه سه، نیاز به پیوند یا گرافت پوستی است. از آنجایی که سوختگی‌های درجه سه زندگی فرد را تهدید می‌کنند، مایعات وریدی برای جبران کم‌آبی و حفظ فشار خون به کار می‌روند تا بیمار دچار شوک نشود.

 

سخن پایانی

سوختگی‌ها تصادفی ایجاد می‌شوند. کودکان و افراد مسن دارای بالاترین ریسک دچار شدن به سوختگی هستند. همه سوختگی‌های عمیق برای جلوگیری از عفونت و ماندن جای زخم، نیازمند درمان هستند. سوختگی‌های درجه سه، شدیدترین نوع سوختگی هستند و می‌توانند جان فرد را به خطر بیندازند. با این حال، سوختگی‌های درجه یک و دو درد بیشتری ایجاد می‌کنند. همچنین به یاد داشته باشید که در صورت تاول‌زدن جای سوختگی، باید هر چه سریع‌تر مداخله پزشکی انجام شود.

 

نویسنده: امیرحسین بزرگی

ناظر علمی: دکتر علی سالاری تبار و امیرحسین ملک زاده