یکی از استراتژی‌های بدن برای مدیریت خود، تولید هورمون‌ها است. گاهی بسته به شرایط، میزان هورمون‌ها از حالت معمول کمتر یا بیشتر می‌شود. این کم و زیاد شدن لزوماً بخشی از یک بیماری نیست. حتماً درباره «پاسخ ستیز یا گریز» شنیده‌اید؛ حیوانات در مواجهه با شرایط خطرناک و استرس‌زا، با تولید هورمون‌هایی مانند آدرنالین بدن خود را برای مقابله با این شرایط وفق می‌دهند. در این حالت، بدن نیاز دارد انرژی مضاعفی به سلول‌ها برساند، بنابراین فشار خون، ضربان قلب و قند خون افزایش می‌یابد. یکی دیگر از هورمون‌هایی که در این پاسخ نقش دارد؛ هورمون کورتیزول است. کورتیزول، که گاهی به آن "هورمون استرس" نیز می‌گویند، نقشی مهم در تنظیم متابولیسم بدن، پاسخ به استرس و کنترل فشار خون دارد. اما تولید بیش از حد این هورمون می‌تواند منجر به مشکلات خطرناکی شود. سندروم کوشینگ (Cushing syndrome) یک بیماری نسبتاً نادر اما بسیار مهم است که در اثر افزایش بیش از حد هورمون کورتیزول در بدن ایجاد می‌شود. در این مقاله ابتدا به زبان ساده بررسی می‌کنیم که سندروم کوشینگ چیست، چه علائمی دارد و چگونه تشخیص داده می‌شود. سپس به درمان این بیماری خواهیم پرداخت و نگاهی به تأثیر آن بر گروه‌های مختلف مانند مردان، زنان، کودکان و حتی حیوانات خانگی خواهیم داشت!
سندروم کوشینگ چیست؟
کوشینگ سندروم یک اختلال هورمونی است که زمانی بروز می‌کند که بدن به‌طور غیرطبیعی مقادیر بالایی از هورمون کورتیزول تولید کند. کورتیزول در مواقع استرس به بدن کمک می‌کند تا انرژی لازم برای مقابله با وضعیت‌های سخت را فراهم کند اما وقتی این هورمون بیش از حد تولید شود؛ می‌تواند مشکلاتی مانند افزایش وزن، فشار خون بالا و حتی تغییرات خلقی ایجاد کند. سندروم کوشینگ می‌تواند ناشی از علل مختلفی باشد که در ادامه به آن‌ها خواهیم پرداخت.
نقش هورمون کورتیزول در بدن چیست؟
با توجه به اینکه نشانه اصلی این بیماری افزایش سطح هورمون کورتیزول در بدن است؛ بهتر است ابتدا به کاربرد این هورمون در شرایط سلامت و طبیعی بپردازیم. غدد فوق کلیه با تولید این هورمون، فرآیندهای مختلفی در بدن را مدیریت می‌کنند؛ مانند:
- تنظیم فشار خون و کارکرد سیستم قلبی-عروقی
- کاهش پاسخ‌های التهابی سیستم ایمنی
- تبدیل کربوهیدرات‌ها، چربی‌ها و پروتئین‌ها به انرژی قابل‌استفاده برای بدن
- تنظیم اثر انسولین
- پاسخ به استرس
خلاصه: کورتیزول در مواقع استرس به بدن کمک می‌کند تا انرژی لازم برای مقابله با وضعیت‌های سخت را فراهم کند، اما وقتی این هورمون بیش از حد تولید شود، می‌تواند مشکلاتی مانند افزایش وزن، فشار خون بالا و حتی تغییرات خلقی ایجاد کند. این هورمون در تنظیم عملکرد سیستم قلبی-عروقی، مدیریت سیستم ایمنی بدن و همچنین تبدیل مواد غذایی به انرژی قابل‌استفاده برای بدن نقش دارد.
انواع بیماری کوشینگ
در پاسخ به پرسش بسیاری از مردم تحت عنوان «سندروم کوشینگ چیه»، می‌توان گفت این بیماری به دو نوع اصلی تقسیم می‌شود:
سندرم کوشینگ اگزوژن یا برون‌زا
این نوع از بیماری زمانی رخ می‌دهد که مصرف داروهای کورتیکواستروئیدی باعث افزایش سطح کورتیزول در بدن شوند. این داروها معمولاً برای درمان بیماری‌های مزمن و خودایمنی تجویز می‌شوند. اما مصرف طولانی مدت آن‌ها می‌تواند عوارضی همچون Cushing syndrome را به دنبال داشته باشد.
سندرم کوشینگ اندوژن یا درون‌زا
سندروم کوشینگ درون‌زا زمانی اتفاق می‌افتد که بدن به دلیل وجود تومور به‌طور غیرعادی کورتیزول تولید می‌کند. این نوع سندروم کوشینگ ممکن است به درمان‌های پیچیده‌تری نیاز داشته باشد.
خلاصه: بسته به عامل ایجادکننده، سندرم کوشینگ به دو دسته برون‌زا یا درون‌زا تقسیم می‌شود.
علائم سندروم کوشینگ
علائم سندروم کوشینگ می‌تواند بسته به شدت بیماری و بین افراد متفاوت باشد. برخی از علائم رایج عبارتند از:
- افزایش وزن: ممکن است متوجه شوید که وزن شما به‌طور غیرعادی در حال افزایش است، به‌خصوص در نواحی مثل صورت، گردن و شکم.
- تجمع چربی: یکی از نشانه‌های مشخص این بیماری، صورت ماه شکل است که به دلیل تجمع چربی در ناحیه صورت ایجاد می‌شود. همچنین، تجمع چربی بین شانه‌ها و پشت بدن می‌تواند باعث ایجاد شکل قوز در بیماران شود.
- ترک‌های پوستی یا استریا: این ترک‌ها به شکل خطوط نازک یا نوارهای موازی و یا نزدیک به هم، روی سینه‌ها، دست‌ها، شکم و ران‌ها ایجاد می‌شوند.
- آکنه: سندروم کوشینگ می‌تواند با ایجاد آکنه همراه باشد.
- تغییرات خلقی: احساس افسردگی، اضطراب و تحریک‌پذیری بیش از حد نیز ممکن است ناشی از این بیماری باشد.
- افزایش قند خون
- احساس تشنگی و تکرر ادرار
- سردرد
- عادت ماهانه نامنظم در زنان
- فشار خون بالا
- ضعف عضلانی
- نازک‌شدن پوست و کبودی راحت
- خستگی مفرط
خلاصه: برخی از علائم سندروم کوشینگ شایع‌تر و اختصاصی‌تر هستند؛ مانند افزایش وزن و تجمع چربی در صورت (صورت ماه شکل) و پشت بدن. علائم دیگری که شیوع کمتری دارند شامل افزایش قند خون، خستگی مفرط، ترک‌های پوستی و تغییرات خلقی هستند.
بیماری کوشینگ در مردان
سندرم کوشینگ در مردان می‌تواند با علائمی همچون کاهش میل جنسی، ضعف عضلانی و افزایش وزن همراه باشد. این تغییرات هورمونی ممکن است منجر به کاهش سطح تستوسترون و اختلال نعوظ شود.
بیماری کوشینگ در زنان
سندرم کوشینگ در زنان شایع‌تر است و می‌تواند باعث رشد موهای زائد روی صورت، گردن و شکم شود. همچنین این بیماری ممکن است باعث اختلال در عادت ماهیانه و ناباروری شود.
سندروم کوشینگ در کودکان
این بیماری در کودکان نسبت به بزرگسالان شیوع کمتری دارد اما ممکن است باعث افزایش وزن غیرطبیعی، کاهش رشد قد و تغییرات رفتاری شود.
سندروم کوشینگ در حیوانات خانگی
سندروم کوشینگ حتی در حیوانات خانگی مانند سگ‌ها و گربه‌ها نیز مشاهده می‌شود. علائم شامل افزایش تشنگی، ادرار زیاد و تغییرات رفتاری است.
خلاصه: سندرم کوشینگ در مردان، زنان، کودکان و حتی حیوانات خانگی علائم متفاوتی دارد؛ در مردان ممکن است باعث کاهش میل جنسی و اختلال نعوظ شود، در زنان به رشد موهای زائد و ناباروری منجر شود، در کودکان باعث اختلال رشد و در حیوانات خانگی علائمی مانند تشنگی و ادرار زیاد داشته باشد.
علل بروز بیماری کوشینگ
سندروم کوشینگ با افزایش غیرطبیعی سطح کورتیزول در بدن شناخته می‌شود. این افزایش می‌تواند توسط عوامل مختلفی ایجاد شود:
- کورتیکواستروئیدها: شایع‌ترین علت ایجاد سندروم کوشینگ مصرف طولانی‌مدت کورتیکواستروئیدها در دوز بالا است. این داروها برای مدیریت بیماری‌های مربوط به التهاب و سیستم ایمنی بدن تجویز می‌شوند، اما مصرف طولانی‌مدت آن‌ها ممکن است منجر به سندروم کوشینگ شود.
- تومورها: انواعی از تومورها می‌توانند باعث تولید بیش از حد کورتیزول شوند مانند تومورهای غده هیپوفیز، تومورهای اکتوپیک یا نابه‌جا و تومورهای غدد فوق کلیه.
- سندروم کوشینگ خانوادگی: این بیماری معمولاً ارثی نیست، اما ممکن است وراثت بر ایجاد تومورهایی که باعث بروز این بیماری می‌شوند، تأثیر بگذارد.
خلاصه: سندروم کوشینگ حاصل تولید بیش از اندازه و غیرطبیعی هورمون کورتیزول است. شایع‌ترین علت، مصرف طولانی‌مدت کورتیکواستروئیدها در دوز بالا است. همچنین تومورها در غدد هیپوفیز، غدد فوق کلیه یا نقاط دیگر بدن می‌توانند باعث این بیماری شوند.
چه کسانی در خطر ابتلا به سندرم کوشینگ هستند؟
یکی از مهم‌ترین عوامل خطر برای ابتلا به سندرم کوشینگ، مصرف طولانی‌مدت کورتیکواستروئیدها با دوز بالا است. اگر پزشک این داروها را برای شما تجویز کرده است، حتماً در مورد دوز و مدت زمان مصرف با او مشورت کنید تا از عوارض احتمالی جلوگیری کنید. برخی از افراد نیز ممکن است به دلیل وجود استعداد ژنتیکی به ایجاد تومورهای غدد درون‌ریز بیشتر در معرض خطر باشند.
خلاصه: مصرف طولانی‌مدت کورتیکواستروئیدها و استعداد ژنتیکی به ایجاد تومورها، از عوامل خطر سندرم کوشینگ هستند. انجام چکاپ‌های منظم و آزمایش‌های غربالگری به تشخیص زودهنگام این بیماری کمک می‌کند.
عوارض سندرم کوشینگ
اگر سندرم کوشینگ به‌درستی مدیریت نشود، ممکن است عوارض خطرناکی به همراه داشته باشد، از جمله:
- پوکی استخوان: کورتیزول اضافی می‌تواند باعث کاهش تراکم استخوان‌ها شده و بیمار را مستعد شکستگی‌های استخوانی کند.
- دیابت: افزایش کورتیزول می‌تواند منجر به افزایش قند خون و در نتیجه دیابت شود.
- مشکلات قلبی و عروقی: کورتیزول بالا می‌تواند فشار خون را افزایش داده و خطر ابتلا به بیماری‌های قلبی و عروقی را بالا ببرد.
- عفونت‌های مکرر: کورتیزول بالا سیستم ایمنی را تضعیف کرده و بیمار را در برابر عفونت‌ها آسیب‌پذیرتر می‌کند.
- تغییرات روانی: افسردگی، اضطراب و تحریک‌پذیری از جمله مشکلات روانی مرتبط با سندرم کوشینگ هستند. همچنین مشکلات مربوط به حافظه یا تمرکز نیز ممکن است به وجود آیند.
- کاهش توده ماهیچه‌ای و ضعف عضلانی
خلاصه: سندرم کوشینگ در صورت عدم درمان مناسب، می‌تواند منجر به عوارضی نظیر پوکی استخوان، عفونت‌های مکرر، دیابت، ضعف عضلانی و مشکلات قلبی و عروقی شود.
راه‌های تشخیص سندرم کوشینگ
برخی از علائم سندرم کوشینگ مانند افزایش وزن و خستگی مفرط، در بیماری‌های دیگری نیز دیده می‌شوند. از آن‌جایی که سندرم کوشینگ علائم متعددی دارد، تشخیص آن ممکن است دشوار باشد. برای تشخیص، پزشک علاوه‌بر معاینه فیزیکی، ممکن است آزمایش‌هایی مانند موارد زیر را انجام دهد:
- سنجش کورتیزول آزاد در ادرار ۲۴ ساعت: بیمار ادرار خود را در طول ۲۴ ساعت جمع‌آوری می‌کند تا سطح کورتیزول آن اندازه‌گیری شود.
- اندازه‌گیری کورتیزول بزاق: سطح کورتیزول در افراد سالم عصرها کاهش می‌یابد. این آزمایش سطح کورتیزول بزاق شبانه را می‌سنجد.
- آزمایش سرکوب کورتیزول با دگزامتازون: فرد در شب یک دوز دگزامتازون دریافت می‌کند و صبح روز بعد خون او برای سنجش کورتیزول آزمایش می‌شود.
- آزمایش دگزامتازون-CRH: این آزمایش ترکیبی از دگزامتازون و CRH است و برای تعیین علت بالا بودن کورتیزول استفاده می‌شود.
- سنجش میزان ACTH در خون: کاهش ACTH و افزایش کورتیزول نشان‌دهنده وجود تومور در غدد فوق کلیه است.
- تصویربرداری: از روش‌هایی مانند سی‌تی‌اسکن و ام‌آرآی برای شناسایی تومورها استفاده می‌شود.
خلاصه: تشخیص سندرم کوشینگ می‌تواند دشوار باشد و نیاز به انجام آزمایش‌های متعددی برای تأیید افزایش غیرطبیعی کورتیزول و تعیین علت آن دارد.
درمان سندرم کوشینگ
هدف کلی درمان سندروم کوشینگ، کاهش سطح کورتیزول در بدن بیمار است. این هدف را می‌توان به روش‌های مختلفی انجام داد. نوع درمان به علت بروز بیماری نیز بستگی دارد. برخی از داروهایی که تجویز می‌شوند، با کاهش تولید کورتیزول در غدد فوق کلیه یا کاهش تولید ACTH در غده هیپوفیز به مدیریت سندرم کوشینگ کمک می‌کنند. داروهای دیگری وجود دارند که اثر کورتیزول روی بافت‌های بدن را مسدود می‌کنند. نمونه‌هایی از این داروها عبارتند از:
- کتوکونازول (Nizoral)
- میتوتان (Lysodren)
- متیراپون (Metopirone)
- پاسیروتید (Signifor)
- میفپریستون (Korlym, Mifeprex) برای افراد مبتلا به دیابت نوع ۲ یا عدم تحمل گلوکز
یکی از مهم‌ترین علل ایجاد سندرم کوشینگ، مصرف طولانی‌مدت کورتیکواستروئیدها است. بنابراین ممکن است بیمارانی که از این دسته داروها استفاده می‌کنند و مشکلات مربوط به سندرم کوشینگ را تجربه می‌کنند؛ نیاز به تغییر دارو یا دوز آن داشته باشند. این تغییرات نباید خودسرانه انجام شود و نظارت دقیق پزشک ضروری است. همچنین، بسته به علت ایجاد بیماری می‌توان درمان‌های مختلفی را در نظر گرفت گه در ادامه به بررسی هر کدام می‌پردازیم.
تومورهای هیپوفیز
روش درمانی معمول برای تومورهای هیپوفیز جراحی است. جراح از طریق سوراخ بینی یا از طریق ایجاد برش زیر لب فوقانی به تومور دسترسی پیدا می‌کند و آن را خارج می‌سازد. اگر جراحی به درستی انجام شود، دارای نود درصد نرخ موفقیت است. بعد از جراحی، بدن در ابتدا به اندازه کافی ACTH تولید نخواهد کرد، بنابراین ممکن است بیمار ماه‌ها یا حتی سال‌ها نیاز به مصرف داروهای کورتیزول داشته باشد. اگر جراحی امکان‌پذیر نباشد، ممکن است پرتودرمانی به عنوان یک گزینه مورد استفاده قرار گیرد.
تومورهای اکتوپیک تولیدکننده ACTH
مانند تومورهای هیپوفیز، جراحی معمولاً اولین گزینه برای تومورهای اکتوپیک است. اگر جراحی موفق یا قابل‌انجام نباشد، شیمی‌درمانی، پرتودرمانی و سایر درمان‌های سرطان گزینه‌های دیگری هستند که می‌توان در نظر گرفت. همچنین ممکن است داروهایی برای کاهش سطح کورتیزول به برنامه درمانی اضافه شود.
تومورهای فوق کلیه
اولین خط درمان برای تومورهای فوق کلیه، جراحی و حذف غده فوق کلیه دارای تومور است. در بدن انسان دو غده فوق کلیه وجود دارد. در موارد شدید، ممکن است نیاز به حذف هر دو غده باشد. این غدد علاوه‌بر کورتیزول در تولید هورمون‌های دیگری نیز نقش دارند. در صورت حذف هر دو غده، بیمار باید برای جایگزین‌کردن کورتیزول و دیگر هورمون‌ها تا آخر عمر دارو مصرف کند.
خلاصه: هدف کلی درمان سندرم کوشینگ کاهش سطح کورتیزول در بدن بیمار است. نوع درمان به علت بروز بیماری بستگی دارد. اگر عامل ایجادکننده مصرف کورتیکواستروئیدها باشد، باید این داروها قطع شوند یا دوز مصرفی‌شان اصلاح شود. همچنین دسته‌ای از داروها وجود دارند که با کاهش میزان کورتیزول یا مسدودکردن اثر کورتیزول برای مدیریت سندرم کوشینگ استفاده می‌شوند. اگر علت افزایش کورتیزول تومور باشد، جراحی اولین گزینه است. در برخی موارد، پس از برداشتن غده، بیمار ممکن است نیاز به مصرف مادام‌العمر دارو داشته باشد.
درمان‌های طبیعی برای سندرم کوشینگ
در ابتدا دقت کنید که تغییرات خاص در سبک زندگی مانند تغییر عادات غذایی تحت عنوان رژیم غذایی سندروم کوشینگ، به‌تنهایی این بیماری را درمان نمی‌کنند. با این حال، رعایت برخی توصیه‌ها می‌تواند از افزایش بیشتر کورتیزول و عوارض آن جلوگیری کند. این توصیه‌ها شامل موارد زیر است:
- کاهش وزن: با توجه به اینکه افزایش وزن یکی از علائم اصلی سندرم کوشینگ است، اگر پزشک به شما توصیه کرده که وزن خود را کاهش دهید، می‌توانید با یک متخصص تغذیه مشورت کرده و فعالیت بدنی خود را افزایش دهید.
- خودداری از نوشیدن الکل: مصرف زیاد الکل می‌تواند علائم و نشانه‌های سندرم کوشینگ را تشدید کند، بنابراین بهتر است از نوشیدن آن خودداری کنید.
- کنترل سطح قند خون: سندرم کوشینگ می‌تواند با افزایش سطح قند خون همراه باشد، بنابراین غذاهایی که باعث افزایش قند خون می‌شوند را محدود کنید و مصرف کربوهیدرات‌ها را کاهش دهید.
- کاهش مصرف سدیم: این سندرم با فشار خون بالا مرتبط است، بنابراین مصرف سدیم را محدود کرده و به برچسب‌های غذایی توجه کنید.
- دریافت کلسیم و ویتامین D: برای جلوگیری از پوکی استخوان و تقویت استخوان‌ها مصرف کلسیم و ویتامین D ضروری است.
خلاصه: تغییرات سبک زندگی به‌تنهایی سندرم کوشینگ را درمان نمی‌کنند، اما می‌توانند از تشدید علائم جلوگیری کنند. این تغییرات شامل کاهش وزن، مصرف کلسیم و ویتامین D برای جلوگیری از پوکی استخوان، کاهش مصرف سدیم برای مدیریت فشار خون و پرهیز از مصرف الکل است.
سخن پایانی
سندرم کوشینگ حاصل افزایش بیش از اندازه هورمون کورتیزول در بدن است و می‌تواند باعث مشکلاتی چون دیابت، پوکی استخوان و مشکلات قلبی شود. تشخیص به موقع و درمان مناسب می‌تواند کیفیت زندگی بیمار را بهبود بخشد. در صورت مشاهده علائم مشکوک، به پزشک مراجعه کنید.
سوالات پرتکرار
برای سندرم کوشینگ به چه متخصصی مراجعه کنیم؟
برای تشخیص و درمان سندرم کوشینگ بهتر است به متخصص غدد مراجعه کنید. این پزشکان در تشخیص و درمان اختلالات هورمونی و مشکلات مربوط به غدد بدن تخصص دارند. در صورت تشخیص سندرم کوشینگ، متخصص غدد برنامه درمانی مناسب را برای شما تدوین خواهد کرد.
آیا بیماری کوشینگ باعث پوکی استخوان می‌شود؟
بله، سندروم کوشینگ می‌تواند باعث کاهش تراکم استخوان‌ها و در نتیجه پوکی استخوان شود. اگر به این مشکل مبتلا هستید، ممکن است پزشک به شما توصیه کند مکمل‌های کلسیم و ویتامین D مصرف کنید تا خطر شکستگی‌های استخوانی کاهش یابد.
آیا ایجاد آکنه از نشانه‌های بیماری کوشینگ است؟
بله، ایجاد آکنه و بیماری پوستی دیگر می‌تواند یکی از نشانه‌های سندروم کوشینگ باشد. کورتیزول بالا باعث تغییرات هورمونی می‌شود که می‌تواند به بروز آکنه و سایر مشکلات پوستی منجر شود.
نویسنده: حسن غیبی
ناظر علمی: دکتر علی سالاری تبار و امیرحسین ملک زاده