سندروم روده تحریک پذیر (IBS) چیست؟ علائم، تشخیص و درمان

شاید شما هم تا به حال کلمه‌ی IBS به گوشتان خورده باشد. سندروم روده تحریک پذیر (Irritable Bowel Syndrome) یا IBS یک بیماری گوارشی است که باعث علائم آزاردهنده و دردناک شکمی می‌شود. یبوست، اسهال و نفخ همگی از نشانه‌های شایع IBS هستند.

در این مقاله درباره‌ی انواع IBS و نشانه‌ها و علائمی که ایجاد می‌کند صحبت خواهیم کرد. پس از آن، روش‌های تشخیص و ارزیابی آن را بررسی خواهیم کرد و در آخر به روش‌های مدیریت و درمان این بیماری خواهیم پرداخت. پس با ما همراه باشید.

سندروم روده تحریک پذیر چیست؟

سندروم روده تحریک پذیر یا IBS، دربرگیرنده‌ی گروهی از علائم است که دستگاه گوارش را تحت‌تأثیر قرار می‌دهند. این یک بیماری گوارشی شایع ولی اذیت‌کننده است که بیش‌تر بخش‌های انتهایی لوله گوارش، یعنی روده‌ها را درگیر می‌کند. کسانی که IBS دارند، علائمی مانند درد شکم را تجربه می‌کنند.

در IBS، فرد یا اسهال مکرر دارد، یا یبوست مکرر، یا هر دو. این بیماری در دیواره‌ی دستگاه گوارشی آسیب بافتی ایجاد نمی‌کند و ریسک ابتلا به بیماری‌ها و مشکلات جدی‌تر، مانند سرطان روده بزرگ، را هم بالاتر نمی‌برد.

سندرم روده تحریک پذیر یک اختلال مزمن است. بیش‌تر افراد می‌توانند با انجام کارهایی مثل تغییر سبک زندگی، تغییر در چیزهایی که می‌خورند، استفاده از داروها و بهره‌گیری از روش‌های رفتاردرمانی، آن را به‌خوبی مدیریت کنند.

خلاصه: سندروم روده تحریک پذیر یا IBS یک بیماری آزاردهنده‌ی گوارشی است، ولی باعث آسیب بافتی و ایجاد بیماری‌های جدی‌تر نمی‌شود. علائم شاخص IBS شامل درد شکمی، یبوست و اسهال هستند.

 

تفاوت بیماری التهابی روده (IBD) با سندروم روده تحریک پذیر (IBS) چیست؟

هر دوی این بیماری‌ها لوله گوارش را تحت‌تأثیر قرار می‌دهند. تفاوت تفاوت IBS و IBD این است که در بیماری التهابی روده التهاب وجود دارد، ولی در سندروم روده تحریک پذیر خیر.

 

انواع سندروم روده تحریک پذیر

پژوهشگران IBS را بر اساس نوع اجابت مزاج در روزهای عود علائم بیماری طبقه‌بندی می‌کنند. بیش‌تر کسانی که IBS دارند، برخی روزها اجابت مزاج عادی و برخی روزها اجابت مزاج غیرعادی دارند.

وضعیت فرد در روزهایی که اجابت مزاج غیرعادی دارد، شاخص طبقه‌بندی انواع IBS است:

• IBS همراه یبوست (IBS-C)
• IBS همراه اسهال (IBS-D)
• IBS ترکیبی (IBS-M): در این نوع هم مدفوع سفت و تکه‌تکه و هم مدفوع شل و آبکی وجود دارد.

آگاهی از این تفاوت‌ها مهم است، زیرا برخی درمان‌ها فقط در یک نوع خاص IBS کاربرد دارند.

خلاصه: اساس طبقه‌بندی IBS بر اساس نوع غالب اجابت مزاج است که به سه دسته‌ی IBS همراه اسهال، IBS همراه یبوست و IBS مخلوط تقسیم می‌شود.

 

سندروم روده تحریک پذیر چقدر شایع است؟

IBS بسیار شایع است. متخصصان تخمین می‌زنند که ۱۰ تا ۱۵ درصد جمعیت بزرگسالان به این بیماری مبتلا هستند. به عبارت دیگر، این شایع‌ترین بیماری است که متخصصان گوارش تشخیص می‌دهند. متأسفانه تنها حدود ۵ تا ۷ درصد از این افراد به پزشک مراجعه می‌کنند.

 

علائم و نشانه‌های IBS چه‌چیزهایی هستند؟

علائم IBS می‌توانند مکرراً ایجاد شوند یا تنها در مواقع عود بیماری وجود داشته باشند.

به عبارت دیگر، فرد همیشه نشانه‌های IBS را ندارد. علائم گاهی از بین می‌روند و بعداً دوباره بازمی‌گردند. علائم و نشانه‌های سندرم روده تحریک پذیر عبارتند از:

• درد شکمی یا کرامپ که معمولاً باعث حس ضرورت دفع مدفوع می‌شود.
• افزایش گاز و نفخ شکم (نفخ و IBS ارتباط مستقیمی دارند.)
• اسهال، یبوست یا تناوبی از این دو
• وجود موکوز در مدفوع که ممکن است باعث روشن شدن رنگ آن شود.
• احساس عدم تخلیه‌ی کامل پس از اجابت مزاج

خلاصه: علائم IBS دوره‌ای هستند و مکرر تکرار می‌شوند. گاهی علائم عود می‌کنند و گاهی علامتی وجود ندارد. رایج‌ترین آن‌ها شامل شکم‌درد، نفخ و دل‌پیچه، اسهال و یبوست هستند.

 

چه چیزی باعث ایجاد IBS می‌شود؟

پژوهشگران هنوز به شکل دقیق نمی‌دانند چه‌چیزی باعث IBS می‌شود، ولی آن را جزو اختلال‌های عصبی-گوارشی (neurogastrointestinal (GI) disorder) دسته‌بندی می‌کنند. به این اختلال‌ها اختلال‌های مغزی-گوارشی هم می‌گویند، چون مربوط به مشکلات مغز و لوله گوارش در تنظیم فعالیت دستگاه گوارش هستند.

از دیگر احتمالات برای دلایل IBS می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

1. باکتری‌های لوله‌ی گوارش

پژوهشگران نشان داده‌اند که کسانی که IBS دارند، مقدار و نوع باکتری‌های لوله گوارششان با دیگران فرق دارد که این می‌تواند باعث ایجاد علائم شود.

2. عفونت‌های شدید

برخی افراد پس از دچار شدن به یک عفونت شدید در دیواره‌ی لوله گوارش، مبتلا به IBS نیز شدند. این موضوع می‌تواند نشانگر این باشد که میکروب‌ها در ایجاد IBS نقش دارند.

3. استرس‌های دوران کودکی

IBS در کسانی که در سال‌های کودکی استرس زیادی تجربه کرده‌اند، شایع‌تر است؛ مثلاً کسانی که تحت سوءاستفاده‌ی جسمی، جنسی یا عاطفی بوده‌اند.

خلاصه: سندروم روده‌ی تحریک‌پذیر دلیل دقیقی ندارد، ولی می‌تواند به‌خاطر مشکلاتی در ارتباط مغز با لوله‌ی گوارش باشد. عوامل عصبی دیگر مانند استرس و تروماهای کودکی و سایر عوامل مثل باکتری‌ها و عفونت، در ابتلا به IBS نقش دارند.

 

محرک‌های IBS چه هستند؟

برخی موارد وجود دارند که محرک ایجاد علائم بیماری هستند. محرک خودش باعث ایجاد بیماری نمی‌شود، اما می‌تواند باعث عود کردن و بدتر شدن علائم بیماری شود. محرک‌های شایع IBS موارد زیر هستند:

• پریود یا چرخه‌های قاعدگی: در زنان و دختران ممکن است علائم به‌شکل قابل‌پیش‌بینی در برخی زمان‌های چرخه بدتر شود.
• برخی غذاها: محرک‌های غذایی برای هر کس فرق می‌کند. با این حال، برخی خوراکی‌های رایجی که می‌توانند باعث عود و بدتر شدن بیماری شوند، شامل لبنیات، غذاهای دارای گلوتن (مثل گندم) و غذاها و نوشیدنی‌هایی هستند که می‌توانند نفخ ایجاد کنند.
• استرس: برخی پژوهشگران باور دارند که IBS پاسخ لوله‌ی گوارش در مواجهه با استرس و اضطراب است. برای همین هم هست که گاهی به IBS، «بی‌قراری شکم» یا «ناراحتی شکم» هم گفته می‌شود.

خلاصه: برخی موارد مثل پریود، استرس و برخی غذاها (مثل لبنیات) خودشان عامل ایجاد بیماری نیستند، ولی می‌توانند باعث عود و تشدید علائم شوند.

 

ریسک فاکتورهای سندروم روده تحریک پذیر چه هستند؟

IBS بیش‌تر از اواخر نوجوانی تا اوایل دهه‌ی ۴۰ سالگی رخ می‌دهد. احتمال دچار شدن به IBS در زنان و دختران، دو برابر بیشتر است.

برخی موارد دیگر که شانس ابتلا به این بیماری را افزایش می‌دهند، شامل موارد زیر هستند:

• عدم تحمل برخی غذاها
• عفونت شدید دیواره‌ی لوله گوارش
• سابقه‌ی مورد سوءاستفاده قرار گرفتن
• تشخیص اضطراب، افسردگی یا سندروم اضطرابی پس از سانحه (PTSD) در فرد

بسیاری از کسانی که IBS دارند، از سایر اختلال‌های درد مزمن هم رنج می‌برند. خود این اختلال‌ها می‌توانند احتمال ابتلا به IBS را بیش‌تر کنند که از جمله‌ آن‌ها می‌توان موارد زیر را نام برد:

• فیبرومیالژیا (Fibromyalgia)
• درد مزمن لگن
• سندروم خستگی مزمن

خلاصه: حساسیت‌های غذایی، عفونت دیواره‌ی لوله گوارش، سابقه‌ی سانحه و سوءاستفاده و دردهای عصبی از جمله ریسک‌فاکتورهای ایجاد IBS هستند.

 

چه زمانی باید به پزشک مراجعه کرد؟

در صورتی که علائم پس از ۳ ماه هنوز تداوم دارند و در حال بدتر شدن هستند، به پزشک مراجعه کنید. چنان‌چه علائم کم‌تر شده‌اند ولی هنوز برای زندگی روزمره شما اختلال ایجاد می‌کنند، بهتر است با پزشک مشورت کنید.

برخی علائم ممکن است نشان‌دهنده‌ی مشکل جدی‌تری باشند. در صورتی که هر کدام از علائم زیر را در کنار علائم IBS داشتید، هرچه‌زودتر به پزشک مراجعه کنید:

• تب
• استفراغ
• خون‌ریزی از مقعد
• کاهش وزن ناخواسته و بی‌دلیل
• اسهال به قدری شدید که شب‌ها شما را از خواب بیدار کند.
• درد شدید شکمی

 

سندروم روده تحریک پذیر چگونه تشخیص داده می‌شود؟

گام نخست در تشخیص IBS، گرفتن یک سابقه‌ی پزشکی کامل و با جزئیات است. پزشکان درباره‌ی علائم شما ممکن است این سؤال‌ها را بپرسند:

• آیا در هنگام اجابت مزاج درد دارید؟
• آیا متوجه تغییر اجابت مزاج خود شده‌اید؟
• آیا ظاهر مدفوع تغییر کرده است؟
• هر چند وقت یک‌بار علائم را تجربه می‌کنید؟
• چه زمانی علائم شروع شد؟
• چه داروهایی مصرف می‌کنید؟
• آیا به‌تازگی بیمار شده‌اید یا تجربه‌ی استرس‌زایی داشته‌اید؟

بسته به علائم، ممکن است نیاز به انجام برخی آزمایش‌های دیگری هم باشد. یک آزمایش مجزا برای تشخیص قطعی IBS وجود ندارد؛ به‌جای آن، ممکن است پزشک تشخیص این بیماری را بر اساس موارد زیر تعیین کند:

• پرسیدن درباره‌ی علائم
• اطمینان حاصل کردن از به‌روز بودن آزمایش‌های غربالگری سرطان روده بزرگ
• چک کردن این‌که علائم نشان‌دهنده وجود بیماری‌های دیگر نیستند.

خلاصه: تشخیص IBS معمولاً بر اساس پرسش‌های پزشک و رد کردن احتمال وجود دیگر بیماری‌هایی است که می‌توانند علائم مشابه ایجاد کنند.

 

از چه تست‌های آزمایشگاهی برای تشخیص IBS استفاده می‌شود؟

بیش‌تر تست‌های آزمایشگاهی برای این هستند که احتمال وجود دیگر بیماری‌هایی که باعث ایجاد علائم مشابه می‌شوند، رد شود. برخی از شرایط و بیماری‌ها مانند عفونت‌ها و IBD می‌توانند چنین علامت‌های مشابهی را ایجاد کنند. آزمایش‌هایی که برای افراد مختلف تجویز می‌شوند، ممکن است با هم یکسان نباشند.

از جمله تست‌های آزمایشگاهی که برای تشخیص IBS به کار می‌روند، می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• آزمایش هیدروژن در بازدم: برای بررسی افزایش رشد باکتری‌ها در لوله‌ی گوارش یا عدم‌تحمل‌های غذایی
• آزمایش خون
• آزمایش مدفوع

خلاصه: تست‌های آزمایشگاهی برای رسیدن به تشخیص IBS شامل آزمایش خون، آزمایش مدفوع و آزمایش هیدروژن در بازدم است.

 

از چه تست‌های تصویربرداری برای تشخیص IBS استفاده می‌شود؟

برای رد وجود التهاب یا توده‌های غیرعادی در لوله‌ گوارش، ممکن است از تست‌های تصویربرداری نیز استفاده شود. این تست‌ها شامل موارد زیر است:

• کولونوسکوپی (Colonoscopy): می‌تواند به پزشک در تشخیص اختلال‌های روده بزرگ که ممکن است علائم را ایجاد کرده باشند، کمک کند.
• سیگموئیدوسکوپی انعطاف‌پذیر (Flexible sigmoidoscopy): مشابه کولونوسکوپی است، ولی تفاوت آن این است که تنها امکان مشاهده‌ی راست‌روده و بخش پایین روده بزرگ را فراهم می‌کند.
• آندوسکوپی فوقانی (Upper endoscopy): به پزشک در تشخیص بیماری سلیاک (celiac disease) و دیگر اختلال‌های لوله گوارش کمک می‌کند.

خلاصه: کولونوسکوپی، سیگموئیدوسکوپی و آندوسکوپی از روش‌های تصویربرداری‌ هستند که برای تشخیص IBS استفاده می‌شود.

 

پیشگیری از سندروم روده تحریک پذیر

از آن‌جایی که دلیل مشخصی برای IBS وجود ندارد، نمی‌توان از آن پیشگیری کرد. پس اگر به آن دچار هستید، باید با دوری از محرک‌ها از عود علائم بیماری جلوگیری کنید. مدیریت استرس در IBS بسیار مهم است و می‌تواند به کاهش ریسک بروز علائم کمک کند.

درمان سندروم روده تحریک پذیر

هیچ درمان اختصاصی که روی همه‌ی افراد جواب بدهد، وجود ندارد. با این حال، بیشتر افراد می‌توانند یک برنامه‌ی درمانی که برایشان کار کند، پیدا کنند. درمان‌های رایج شامل موارد زیر هستند:

• تغییر تغذیه برای IBS
• داروهای IBS
• روش‌های رفتاردرمانی

بیشتر درمان‌ها برای پاسخ‌دهی به زمان نیاز دارند. روش‌های درمانی به مدیریت و کاهش علائم کمک می‌کنند، ولی علائم کامل از بین نخواهند رفت. در ادامه به توضیح هر یک از این روش‌ها خواهیم پرداخت.

1. تغییرات تغذیه‌ای و رژیم غذایی برای IBS

متخصص تغذیه می‌تواند به شما در انتخاب غذاها و اصلاح عادت‌های تغذیه‌ای برای کاهش علائم و جلوگیری از عود بیماری کمک کند. برخی پیشنهادهایی که متخصصان تغذیه روی آن تأکید دارند، عبارتند از:

• فیبر را در رژیم غذایی خود افزایش دهید

غذاهای غنی از فیبر مانند میوه‌ها، سبزیجات، غلات، آلو خشک و مغزها می‌توانند در کاهش یبوست تأثیر داشته باشند. فیبرها را به‌تدریج وارد رژیم غذایی کنید تا لوله گوارش زمان کافی برای وفق دادن خود با رژیم جدید داشته باشد. می‌توانید از مکمل‌های حاوی فیبر نیز استفاده کنید.

• مصرف فرآورده‌های لبنی مثل شیر و پنیر را کاهش دهید

عدم‌تحمل لاکتوز در کسانی که IBS دارند، بیشتر دیده می‌شود. چنان‌چه مصرف لبنیات را کامل قطع کردید، حواستان باشد که از مواد غذایی سرشار از کلسیم مانند کرم بروکلی، اسفناج یا ماهی سالمون استفاده کنید.

• مصرف غذاهایی که نفخ ایجاد می‌کنند را کاهش دهید

برخی خوراکی‌ها مانند لوبیاها، گل‌کلم و کلم می‌توانند نفخ زیادی ایجاد کنند. علاوه بر این‌ها، نوشابه‌های گازدار و حتی آدامس جویدن هم می‌توانند میزان گاز موجود در لوله گوارش را افزایش دهند.

• از مصرف گلوتن پرهیز کنید

کسانی که IBS دارند، حتی اگر سلیاک نداشته باشند هم ممکن است کمی به گلوتن حساس باشند. چنان‌چه از یک رژیم فاقد گلوتن پیروی می‌کنید، با پزشک یا متخصص تغذیه‌ی خود مشورت کنید.

• رژیم فودمپ (FODMAP) را امتحان کنید

در این برنامه‌ی غذایی میزان کربوهیدرات‌هایی که سخت هضم می‌شوند، کاهش پیدا می‌کند. همچنین، جایگزین‌هایی ارائه می‌دهد تا شخص دچار کمبودهای تغذیه‌ای نشود.

• آب فراوان بنوشید

 

2. دارودرمانی

پزشکان ممکن است برای برطرف شدن علائم IBS داروهای زیر را تجویز کنند:

• داروهای ضدافسردگی

در صورتی که علاوه بر دردهای شکمی، از اضطراب و افسردگی هم رنج می‌برید، پزشک برای شما داروهای ضدافسردگی تجویز می‌کند. این داروها شامل ضدافسردگی‌های ۳ حلقه‌ای (TCA) مانند نورتریپتیلین (Nortriptyline) و دزیپرامین (Desipramine) و یا داروهای مهارکننده‌ی انتخابی گیرنده‌ی سروتونین (SSRI) مانند فلوکستین (Fluoxetine)، سرترالین (Sertraline)، سیتالوپرام (Citalopram) و اس‌سیتالوپرام (Escitalopram) هستند.

• داروهایی برای کمک به رفع یبوست

شامل مکمل‌های فیبر و داروهای ملین است. از جمله داروهای ملین می‌توان به پسیلیوم (Psyllium)، لاکتولوز (Lactulose) و پروپیلن‌گلایکول (Propylene glycol) اشاره کرد.

• داروهایی برای سفت کردن مدفوع یا همان ضداسهال‌ها

از جمله‌ی داروهای ضداسهال می‌توان به لوپرامید (Loperamide) و ORS اشاره کرد.

• داروهایی برای کمک به دل‌پیچه و اسپاسم (انقباض‌های روده) مانند مبورین (Mebeverine)

• پروبیوتیک‌ها

• دی‌سیکلومین (Dicyclomine)

• هیوسین

3. روش‌های رفتار درمانی

برای بسیاری از کسانی که IBS دارند، مراجعه به مشاوره سودمند است. مشاوره می‌تواند به شما در مدیریت استرس و شرایطی مانند اضطراب و افسردگی که در ایجاد IBS نقش دارند، کمک کند.

خلاصه: مهم‌ترین توصیه‌های غذایی درباره‌ی IBS، افزایش مصرف فیبر و آب و کاهش مصرف لبنیات، گلوتن و خوراکی‌های نفاخ است. مشاوره روان‌شناسی می‌تواند باعث کاهش اضطراب و افسردگی شود که در بهبود علائم IBS مؤثر است. انواع مختلفی از داروها با هدف کاهش اسهال، یبوست، نفخ و دل‌پیچه، و همچنین کاهش افسردگی و اضطراب برای درمان IBS استفاده می‌شوند.

 

سخن پایانی

علائم سندروم روده تحریک پذیر شامل شکم‌درد، اسهال، یبوست و نفخ، آزاردهنده هستند و می‌توانند در زندگی روزمره‌ی شما اختلال ایجاد کنند. اما IBS یک بیماری قابل‌کنترل است. با ایجاد تغییراتی در رژیم غذایی و سبک زندگی، و همچنین افزایش فعالیت، می‌توانید علائم خود را به‌خوبی مدیریت کنید. در نهایت، اگر علائم گوارشی دارید که از بین نمی‌روند، با پزشک خود مشورت کنید. به این ترتیب با همراهی او می‌توانید یک برنامه‌ی درمانی مناسب برای خودتان تنظیم کنید.

 

سؤالات متداول

1. آیا برای سندروم روده تحریک پذیر درمان قطعی وجود دارد؟

IBS درمان قطعی ندارد؛ اما بیشتر کسانی که این بیماری را دارند، می‌توانند با دوری از محرک‌ها و دریافت داروهای لازم، علائم آن را به‌خوبی مدیریت کنند.

2. آیا ابتلا به سندروم روده تحریک پذیر ریسک ابتلا به دیگر بیماری‌های گوارشی جدی را بیشتر می‌کند؟

نه، IBS ریسک ابتلا به بیماری‌های گوارشی جدی‌تر مانند کولیت اولسراتیو، بیماری کرون و سرطان روده بزرگ را افزایش نمی‌دهد.

3. درمان IBS چگونه است؟

درمان IBS شامل رویکردهای مختلفی مانند تغییر رژیم غذایی، درمان دارویی، مدیریت استرس و دارودرمانی است.

نویسنده: امیرحسین بزرگی

ناظر علمی: دکتر علی سالاری تبار و امیرحسین ملک زاده