آیا مصرف بیش از حد ویتامین D خطرناک است؟

اخیراً صحبت از ویتامین دی و فوایدی که برای سلامتی دارد، بسیار شنیده می‌شود؛ یک ماده مغذی ضروری که به حفظ سلامت استخوان‌ها کمک می‌کند، عملکرد سیستم دفاعی بدن را بهبود می‌بخشد و در سلامت سلول‌های عضلانی نقش دارد. با این حال، منابع غذایی حاوی ویتامین D چندان چشمگیر نیستند.

مکمل‌های ویتامین D به همین دلیل این روزها به‌شدت مورد توجه قرار گرفته‌اند و کمبود وعده‌های غذایی را جبران می‌کنند. اما نکته مهمی در این میان وجود دارد که نادیده گرفتن آن ممکن است به قیمت از دست دادن سلامتی شما تمام شود.

زیاده‌روی در مصرف ویتامین D می‌تواند عوارض جدی به‌دنبال داشته باشد. اگر می‌خواهید اطلاعات کامل‌تری در رابطه با این ریزمغذی به‌دست آورید، به مطالعه این مقاله ادامه دهید.

اهمیت تأمین ویتامین دی

ویتامین دی یک ریزمغذی کلیدی است که در گروه ویتامین‌های محلول در چربی قرار دارد و به حفظ میزان کافی کلسیم در بدن کمک می‌کند. علاوه بر این، در تنظیم رشد سلولی، متابولیزه کردن گلوکز، کاهش التهابات و بهینه‌سازی عملکرد سیستم دفاعی بدن نیز تأثیرگذار است. بنابراین، برای اینکه استخوان‌های محکم و سالم داشته باشید و از عملکرد صحیح بدن اطمینان حاصل کنید، باید به‌طور مرتب و به‌اندازه کافی ویتامین دی را از رژیم غذایی خود دریافت کنید.

خوشبختانه خورشید می‌تواند در این زمینه به شما کمک کند؛ به همین علت از ویتامین دی به‌عنوان «ویتامین آفتاب» یاد می‌کنند. در حقیقت، برخورد نور خورشید به پوست باعث وقوع یک واکنش شیمیایی و به‌دنبال آن تولید ویتامین دی در بدن می‌شود. فقط باید مراقب آفتاب‌سوختگی و خشک شدن پوست خود باشید.

به‌غیر از آفتاب، برخی مواد غذایی مانند جگر گاو، زرده تخم‌مرغ و ماهی‌های چرب نیز حاوی مقادیری ویتامین دی هستند؛ اما منابع غذایی عمدتاً سطوح بسیار پایینی از این ویتامین را تأمین می‌کنند. درعوض، مصرف بهترین قرص ویتامین دی، روشی مؤثر و کارآمد برای تأمین مایحتاج ضروری بدن به‌شمار می‌روند؛ به‌ویژه برای کسانی که در مناطق خاص زندگی می‌کنند و رابطه خوبی با نور خورشید ندارند یا افرادی که به دلایل مختلف مستعد کمبود ویتامین دی هستند. کافی است حواستان به میزان مصرف مکمل باشد و از بالا رفتن سطح ویتامین دی بدن جلوگیری کنید.

مسمومیت ویتامین دی (اوردوز ویتامین آفتاب)

ویتامین D یک ویتامین محلول در چربی است، به این معنا که به‌سرعت دفع نمی‌شود و قابلیت ذخیره شدن در بدن را دارد. اگرچه این ویژگی برای پیشگیری از کمبود ویتامین یک مزیت محسوب می‌شود، اما از سوی دیگر می‌تواند مشکل‌ساز شود. بر‌خلاف ویتامین‌های محلول در آب که در بدن ذخیره نمی‌شوند و به‌راحتی دفع می‌شوند، خلاص شدن از شر این ریزمغذی تا حدی دشوار است.

در واقع، این ویژگی باعث می‌شود که با گذشت زمان و زیاده‌روی در مصرف، مقادیر زیادی از ویتامین D در بدن انباشته شود و سطح آن در بدن به حدی برسد که موجب آسیب‌دیدگی شود. در‌نتیجه، مسمومیت با ویتامین دی اتفاق می‌افتد و شاهد بروز عوارضی همچون هایپرکلسمی خواهیم بود.

هایپرکلسمی که به افزایش سطح کلسیم در خون اطلاق می‌شود، می‌تواند پیامدهای زیادی به‌دنبال داشته باشد و باعث ایجاد آسیب به بافت‌ها، به‌ویژه کلیه، شود. البته باید اضافه کنیم که سمیت ویتامین دی، که به آن هیپرویتامینوز D هم می‌گویند، بسیار نادر است و معمولاً با مصرف طولانی‌مدت دوزهای بسیار بالا رخ می‌دهد.

نکته دیگر اینکه غالباً مسمومیت‌ها به واسطه مصرف مکمل‌ها صورت می‌گیرد و سمیت از طریق منابع غذایی یا قرار‌گیری در زیر نور خورشید تقریباً غیرممکن است. مصرف مکمل‌های ویتامین D حتی در دوزهای بالا به‌ندرت باعث افزایش سطح این ویتامین در خون به حد سمی یا خطرناک در افراد سالم می‌شود. اغلب موارد مسمومیت با ویتامین D ناشی از مصرف نادرست مکمل‌ها یا خطاهای نسخه‌نویسی است.

به‌عنوان مثال، در گزارشی از سال 2020، مردی 73 ساله پس از مصرف روزانه 10,000 واحد ویتامین D به مدت چندین سال، دچار مسمومیت با این ویتامین شد. بنابراین، حتماً قبل از شروع مصرف هر مکملی با پزشک یا داروساز مشورت کنید.

سطح نرمال ویتامین d در بدن چقدر است؟

به گفته متخصصین، نوزادان از بدو تولد تا یک‌سالگی روزانه ۴۰۰ واحد بین‌المللی و برای افراد بزرگ‌تر ۶۰۰ واحد بین‌المللی ویتامین D نیاز دارند. اما برای سنین ۷۰ سال به بالا، هر روز ۸۰۰ واحد ویتامین دی توصیه می‌شود. این در حالی است که مطالعات نشان می‌دهند بدن با ۱۵ دقیقه آفتاب گرفتن می‌تواند معادل ۱۰,۰۰۰ واحد بین‌المللی ویتامین D تولید کند. ناگفته نماند که این مقادیر برای افراد سالم و در شرایط عادی محاسبه شده است و ممکن است بسته به نیاز فرد، اعداد ذکر‌شده تغییر پیدا کنند.

حداکثر مقدار روزانه ویتامین دی برای سنین مختلف به شرح زیر است:

• نوزادان کوچک‌تر از ۶ ماه: ۱,۰۰۰ واحد بین‌المللی (IU)
• نوزادان ۶ ماهه تا ۱ ساله: ۱,۵۰۰ واحد بین‌المللی (IU)
• کودکان ۱ تا ۳ سال: ۲,۵۰۰ واحد بین‌المللی (IU)
• کودکان ۴ تا ۸ سال: ۳,۰۰۰ واحد بین‌المللی (IU)
• افراد بزرگ‌تر از ۸ سال: ۴,۰۰۰ واحد بین‌المللی (IU)

در نظر داشته باشید که گاهی اوقات پزشک ممکن است دوزهای بالاتر از حد توصیه‌شده برای برخی افراد تجویز کند. این دستورالعمل‌ها معمولاً بر اساس نتایج آزمایش خون و برای درمان کمبود ویتامین D – و نه تأمین نیاز روزانه – تجویز می‌شود.

چه چیزی باعث بالا رفتن سطح ویتامین دی می‌شود؟

سمیت ویتامین D یک اختلال رایج نیست و حتی با مصرف مکمل‌ها نیز به‌سختی بروز پیدا می‌کند. بااین‌حال، تحقیقات نشان می‌دهند این اختلال به‌طور معمول در درمان‌های ویتامین D اتفاق می‌افتد و مواردی چون تجویز نامناسب، عدم رعایت دستورالعمل‌های پزشک و درمان‌های خودسرانه (بدون مشورت متخصص)، بیشترین علل وقوع هیپرویتامینوز D هستند.

با توجه به اینکه بسیاری از مکمل‌های ویتامین D بدون نیاز به نسخه و به‌صورت OTC در دسترس عموم مردم قرار دارند، افرادی که با کمبود این ریزمغذی مواجه هستند می‌توانند به‌راحتی آن‌ها را خریداری و مصرف کنند. در چنین مواقعی، به دلیل عدم آگاهی از نحوه مصرف صحیح ویتامین D، احتمال زیاده‌روی در مصرف وجود دارد.

ناگفته نماند که مکمل‌ها در انواع گوناگون و با دوزهای متنوعی عرضه می‌شوند. این یعنی برخی از آن‌ها اساساً برای افرادی طراحی شده‌اند که دچار کمبود شدید هستند و به همین دلیل، حاوی دوز قابل‌توجهی از ویتامین می‌باشند.

به هر حال، مکمل‌ها علت اصلی سمیت ویتامین D به شمار می‌روند. از آنجا که مواد غذایی عمدتاً سطح بسیار کمی از این ماده مغذی را با خود حمل می‌کنند، بعید است که بتوانند مسمومیت ایجاد کنند.

عوارض و علائم مصرف بیش از حد ویتامین d

ویتامین آفتاب (Vitamin D)، یکی از ویتامین های محلول در چربی ضروری برای بدن است که مزایای زیادی دارد و یکی از بارزترین آن‌ها، کمک به جذب کلسیم است. بنابراین، برای داشتن استخوان‌های سالم نباید از مصرف این ماده مغذی غافل شد و شاید مجبور شوید علاوه‌ بر تغذیه مناسب، مکمل‌های حاوی ویتامین D را نیز در برنامه غذایی خود بگنجانید.

مشکل اینجاست که مسمومیت با ویتامین ها در خصوص این ریزمغذی نیز صدق می‌کند و ممکن است در صورت زیاده‌روی در مصرف، با عوارض و پیامدهای جدی مواجه شوید. در ادامه، برخی از نشانه های مصرف بیش از حد ویتامین دی را مرور می‌کنیم:

• هایپرکلسمی: بالا رفتن سطح کلسیم در خون (هیپرکلسمی)، از جمله عوارض جدی زیاده‌روی در مصرف ویتامین D است. برای مثال، اگر فردی برای مدت طولانی (چندین ماه) روزانه 40,000 واحد ویتامین D مصرف کند، احتمالاً مسمومیت ایجاد خواهد شد. رفته‌رفته کلسیم از استخوان‌ها خارج شده و وارد جریان خون می‌شود و علائم هیپرکلسمی مانند تهوع، استفراغ، یبوست و درد شکم پدیدار خواهند شد.
• آسیب‌های کلیوی: آسیب‌های کلیوی و حتی نارسایی کلیه می‌توانند از دیگر عوارض مصرف بیش از حد ویتامین d باشند. چراکه سطوح بالای کلسیم خون باعث رسوب املاح کلسیم در کلیه‌ها و تشکیل سنگ‌های کلیه می‌شود که با علائمی نظیر درد شدید در پهلو یا پشت، تکرر ادرار و سوزش ادرار همراه است. از سوی دیگر، تکرر ادرار و از دست دادن آب بدن هم می‌توانند به مشکلات کلیوی منجر شوند. به‌طور کل، به واسطه افزایش ویتامین D، فشار مضاعفی بر کلیه‌ها وارد شده و این امکان وجود دارد که شاهد بروز آسیب‌های متوسط تا شدید در آن‌ها باشیم.
• مشکلات استخوان: هرچند که کمک به حفظ سلامت استخوان‌ها از جمله مزایای ویتامین D در بدن محسوب می‌شود، اما مقدار زیاد این ماده می‌تواند باعث بروز اختلال در نحوه ذخیره کلسیم شود و نتایج متفاوتی حاصل کند. همان‌طور که در بخش‌های قبلی اشاره شد، زیاده‌روی در مصرف می‌تواند باعث سرازیر شدن کلسیم از استخوان‌ها به خون شود و در نهایت، استخوان‌ها ضعیف و شکننده می‌شوند.
• ضعف عضلانی: برهم خوردن تعادل کلسیم در بدن عوارض بسیاری به همراه خواهد داشت و یکی از آن‌ها ایجاد اختلال در عملکرد عضلات است. در نتیجه، ممکن است علائمی همچون خستگی، ضعف و گرفتگی عضلانی بروز پیدا کنند.
• اختلالات روانی: تغییر حالات ذهنی و اختلالات روانی نیز می‌توانند از پیامدهای مصرف بیش از اندازه ویتامین D باشند. بر اساس گزارش‌ها، سطوح بالای ویتامین D با مشکلاتی چون سردرگمی، افسردگی و توهم در ارتباط است.

درمان مسمومیت ویتامین دی

اگر از مکمل‌های حاوی ویتامین دی در دوزهای بالا استفاده می‌کنید و با نشانه‌هایی که در بخش‌های قبلی ذکر شد مواجه شده‌اید، باید سریعاً به پزشک مراجعه کنید. در مرحله اول، برای تعیین سطح ویتامین دی و کلسیم، معمولاً خون شما مورد آزمایش قرار می‌گیرد. در صورت مشاهده علائم شدیدتری همچون آریتمی، ممکن است عملکرد کلیه‌ها نیز برای تشخیص نارسایی کلیه بررسی شود.

آنچه مسلم است، به‌عنوان اقدامات اولیه درمان، مصرف مکمل‌ها (مکمل ویتامین D و کلسیم) به‌طور کامل قطع خواهند شد و گاهی محدودیت‌هایی در برنامه غذایی شما اعمال می‌شود. در مراحل بعدی، بسته به روند درمان، احتمال تجویز داروهای ضدالتهابی و همچنین داروهایی که برای جلوگیری از کاهش تراکم استخوان استفاده می‌شوند، وجود دارد.

سخن پایانی

ویتامین D یک ریزمغذی ضروری برای بدن است که در سلامت ماهیچه‌ها، استخوان‌ها و سیستم ایمنی بدن نقش دارد، اما به دلایل مختلف، کمبود آن بسیار شایع است. ازاین‌رو، بسیاری از مردم برای تأمین نیازهای بدن، ناگزیر به خرید ویتامین دی روی می‌آورند. در چنین مواردی، مکمل‌ها اغلب گزینه بسیار مناسبی برای رسیدن به سطح مطلوب ویتامین‌ها هستند، البته به شرط آنکه به درستی استفاده شوند.

اگر شما هم از مکمل های ویتامین دی استفاده می‌کنید، توصیه می‌کنیم دستورالعمل‌های مرتبط را به دقت دنبال کنید و از زیاده‌روی در مصرف به شدت پرهیز کنید. به یاد داشته باشید که مشاوران ما در داروخانه آنلاین زیوش همواره آماده هستند تا به سؤالات شما در خصوص نحوه مصرف و عوارض ویتامین دی پاسخ دهند.

نویسنده: علیرضا میرباقری

ناظر علمی: دکتر علی سالاری تبار و حسن غیبی