پرتودرمانی یا رادیوتراپی چیست و چگونه انجام می‌شود؟

سرطان در تمام دنیا به یک واژه خوفناک تبدیل شده است. اگر بشنویم که کسی مبتلا به سرطان شده است، اغلب اوقات فکر می‌کنیم که دیگر امیدی به نجات او از این بیماری نیست. با این حال، سرطان لزوماً لاعلاج و کشنده نیست. امروزه روش‌های درمانی متعددی برای سرطان گسترش یافته‌اند. با تشخیص به موقع و انتخاب روند درمان مناسب، معمولاً بیماران سرطانی می‌توانند به بهبودی امیدوار باشند. یکی از روش‌های رایج درمان سرطان، پرتودرمانی یا رادیوتراپی است. در این مقاله به این سؤالات پاسخ خواهیم داد که پرتودرمانی دقیقاً چیست، چگونه انجام می‌شود و با چه عوارضی همراه است. در ادامه نیز تفاوت این روش را با شیمی‌درمانی بررسی می‌کنیم. پس با ما همراه باشید.

پرتودرمانی چیست؟ (رادیوتراپی)

پرتودرمانی، که با نام علمی «رادیوتراپی» (Radiation Therapy) شناخته می‌شود، یکی از اصلی‌ترین روش‌های درمانی برای انواع سرطان است. در روش پرتودرمانی، از امواج پرقدرت مانند اشعه ایکس یا گاما برای تخریب یا کوچک‌کردن سلول‌های سرطانی استفاده می‌شود. پرتودرمانی می‌تواند باعث تخریب DNA سلول‌های سرطانی شود. این روش به این ترتیب، در نهایت مانع از تکثیر سلول‌ها و کاهش اندازه یا نابودی تومور خواهد شد.

رادیوتراپی معمولاً به‌عنوان یکی از مؤثرترین روش‌های درمان سرطان شناخته می‌شود، اما مکانیسم عملکرد آن به‌گونه‌ای است که باید به‌طور دقیق و با برنامه‌ریزی انجام شود. پرتودرمانی به‌صورت دقیق بر خود تومور متمرکز می‌شود و تلاش می‌کند تا کم‌ترین آسیب را به بافت‌های سالم اطراف تومور برساند. بنابراین، برخلاف شیمی درمانی که یک روش سیستماتیک است و بر کل بدن تأثیر می‌گذارد، در پرتودرمانی بر روی ناحیه‌ای که تومور در آن قرار گرفته است تمرکز خواهد شد.

خلاصه: پرتودرمانی یا رادیوتراپی روشی است که در آن با استفاده از پرتوهای قوی اشعه، سلول‌های سرطانی تخریب می‌شوند. این روش برای کاهش رشد تومورها و درمان سرطان استفاده می‌شود.

 

انواع روش‌های پرتودرمانی

پرتودرمانی به دو روش اصلی انجام می‌شود: پرتودرمانی خارجی و داخلی. در ادامه به توضیح این دو روش خواهیم پرداخت.

1. پرتودرمانی خارجی (External Beam Radiation Therapy)

در این روش از دستگاه‌هایی استفاده می‌شود که پرتوهای پرانرژی را از بیرون بدن به سمت تومور هدایت می‌کنند. این پرتوها روی ناحیه تومور متمرکز می‌شوند. به‌عنوان مثال، در سرطان سینه می‌توان پرتوها را روی قسمت سینه متمرکز کرد تا پرتودرمانی بر سایر نواحی بدن کم‌ترین اثر را داشته باشد.

2. پرتودرمانی داخلی (Brachytherapy)

در پرتودرمانی داخلی، رادیوایزوتوپ‌ها یا مواد رادیواکتیو به شکل ایمپلنت (درون‌کاشت) داخل بدن، در نزدیکی یا درون تومور قرار داده می‌شوند. با استفاده از روش‌های تصویربرداری می‌توان اطمینان حاصل کرد که مواد رادیواکتیو در محل مناسبی نسبت به تومور قرار گرفته‌اند.

فرآیند جای‌گذاری ایمپلنت در بیمارستان و مراکز مخصوص انجام می‌شود. ممکن است نیاز باشد که پس از جای‌گذاری ایمپلنت چند روز بستری شود؛ گاهی هم بیمار می‌تواند پس از اتمام این فرآیند بیمارستان را ترک کند. همچنین ممکن است مواد رادیواکتیو به‌شکل مایع آماده شده باشند. در این صورت، به‌صورت تزریقی یا خوراکی مصرف می‌شوند. برای سرطان‌های پوستی، ممکن است مواد رادیواکتیو مستقیماً در تماس با پوست قرار داده شوند.

پزشک می‌تواند با بررسی عوامل زیر، بین پرتودرمانی خارجی و داخلی یکی را پیشنهاد کند.

• فاصله تومور از بافت‌های دیگری که نسبت به پرتودرمانی حساس هستند
• این‌که پرتودرمانی قرار است به تنهایی یا همراه با روش‌های دیگر درمان سرطان استفاده شود
• نوع سرطان
• اندازه تومور
• محل تومور
• وضعیت سلامت کلی بیمار
• سن بیمار

خلاصه: پرتودرمانی به دو روش اصلی انجام می‌شود؛ پرتودرمانی خارجی و داخلی. انتخاب اینکه از کدام روش برای بیمار استفاده شود، به عوامل متعددی بستگی دارد.

 

پرتودرمانی برای چه بیماری‌هایی انجام می‌شود؟

پرتودرمانی به‌طور خاص برای درمان انواع سرطان‌ها استفاده می‌شود. این روش بسته به نوع سرطان و مرحله‌ای که شخص در آن قرار دارد، می‌تواند به سه هدف اصلی به کار رود.

1. درمان اولیه و کامل

در مراحل ابتدایی سرطان‌ها مانند سرطان پوست یا سرطان‌های موضعی، پرتودرمانی به‌عنوان روش اصلی برای درمان استفاده می‌شود.

2. درمان مکمل

پرتودرمانی ممکن است به‌عنوان یک روش مکمل پس از جراحی، برای کاهش احتمال بازگشت سرطان استفاده شود. به‌ویژه پس از برداشتن تومور، این روش کمک می‌کند تا سلول‌های باقی‌مانده نابود شوند.

3. کنترل علائم

در موارد پیشرفته‌تر سرطان که درمان قطعی ممکن نیست، پرتودرمانی به‌عنوان یک روش تسکینی برای کاهش علائمی مثل درد یا مشکلات تنفسی به کار می‌رود. دیگر کاربردهای این روش شامل موارد زیر است:

• پرتودرمانی پروستات: به‌طور گسترده برای درمان سرطان پروستات استفاده می‌شود.
• پرتودرمانی مغزی: در درمان تومورهای مغزی و جلوگیری از رشد آن‌ها مؤثر است.
• پرتودرمانی سرطان ریه: برای کاهش سایز تومورها و کمک به تنفس بهتر در بیماران استفاده می‌شود.

خلاصه: پرتودرمانی برای درمان سرطان‌ها در مراحل مختلف به کار می‌رود و می‌تواند به‌عنوان درمان اولیه، مکمل جراحی یا تسکین‌دهنده علائم در سرطان‌های پیشرفته عمل کند.

 

پرتودرمانی چه زمانی انجام می‌شود؟

زمان انجام پرتودرمانی به مرحله سرطان، نوع تومور و شرایط جسمی بیمار بستگی دارد. به طور کلی، این روش در زمان‌های زیر انجام می‌شود.

• پیش از جراحی: برای کاهش اندازه تومور و تسهیل برداشتن آن از طریق جراحی
• پس از جراحی: برای از بین بردن سلول‌های سرطانی باقی مانده
• درمان اصلی: در برخی موارد، پرتودرمانی به‌عنوان درمان اصلی و مستقل بدون نیاز به جراحی انجام می‌شود.
• در زمان عود سرطان: اگر سرطان پس از درمان اولیه بازگردد، ممکن است از پرتودرمانی برای جلوگیری از پیشرفت مجدد استفاده شود.

خلاصه: زمان استفاده از پرتودرمانی به وضعیت تومور و مرحله بیماری بستگی دارد. این روش ممکن است پیش از جراحی، پس از جراحی یا به عنوان درمان اصلی به کار رود.

 

پرتودرمانی چقدر مؤثر است؟

اثربخشی پرتودرمانی به نوع سرطان، مرحله آن و محل تومور بستگی دارد. این روش درمانی در برخی موارد منجر به درمان کامل بیمار می‌شود، به ویژه در سرطان‌هایی که در مراحل اولیه تشخیص داده شده‌اند. برای برخی دیگر از سرطان‌ها، پرتودرمانی به‌عنوان یک درمان تسکینی یا مکمل استفاده می‌شود تا از رشد بیشتر تومور جلوگیری کند و کیفیت زندگی بیمار را بهبود بخشد. در برخی از سرطان‌ها مانند سرطان پروستات و سرطان‌های سر و گردن، پرتودرمانی از بالاترین میزان اثربخشی برخوردار است.

خلاصه: پرتودرمانی بسته به نوع و مرحله سرطان می‌تواند درمان کاملی را ارائه دهد یا به کاهش علائم کمک کند. اثربخشی این روش در بسیاری از سرطان‌ها بسیار بالا است.

جلسات پرتو درمانی چگونه انجام می‌شود؟

قبل از شروع جلسات پرتودرمانی، چند مرحله آماده‌سازی برای بیمار انجام می‌شود تا درمان به طور دقیق و مؤثر انجام گیرد. تیم درمان قبل از شروع جلسات، شدت و میزان اشعه‌ای را که برای تومور بیمار و هدف درمانی مناسب است، تعیین خواهد کرد. قبل از شروع جلسات اصلی رادیوتراپی، معمولاً یک جلسه شبیه‌سازی انجام می‌شود.

با توجه به این‌که تعیین محل تمرکز اشعه‌ها در پرتودرمانی بسیار مهم است، به واسطه دستگاه‌های تصویربرداری مانند سی‌تی‌اسکن یا ایکس‌ری، محل دقیق تومور مشخص می‌شود. گاهی محل پرتو با یک علامت به اندازه یک نقطه نشانه‌گذاری می‌شود تا در جلسات بعد بتوان به سهولت آن را پیدا کرد.

 

پرتودرمانی چند جلسه است و هر جلسه چقدر زمان می‌برد؟

تعداد جلسات پرتودرمانی بستگی به نوع و مرحله سرطان، اندازه تومور، وضعیت کلی بیمار و هدف از درمان دارد. برای درمان سرطان‌های قابل‌درمان، ممکن است به چندین جلسه نیاز باشد که این جلسات معمولاً ۵ روز در هفته به مدت چند هفته تکرار می‌شوند. معمولاً آخر هفته‌ها به بیمار استراحت داده می‌شود تا سلول‌های طبیعی و سالم بتوانند ترمیم شوند.

به عنوان مثال، درمان سرطان پروستات ممکن است ۷ تا ۹ هفته طول بکشد. هر جلسه معمولاً ۱۰ تا ۳۰ دقیقه زمان می‌برد، اما بخش عمده‌ای از زمان برای تنظیمات دقیق دستگاه‌ها و موقعیت‌دهی بیمار به کار می‌رود. همچنین ممکن است در پروسه پرتودرمانی از پوشش‌های محافظتی استفاده شود تا اثر منفی پرتوها بر سایر نقاط بدن، به حداقل برسد.

خلاصه: پرتودرمانی در طول چند هفته و معمولاً هر هفته پنج جلسه انجام می‌شود که هر کدام بین ده تا سی دقیقه زمان می‌برد.

 

برنامه روزهای بعد از پرتودرمانی

پس از جلسات پرتودرمانی، ممکن است بیمار عوارض کوتاه‌مدتی مانند خستگی یا تحریک پوستی را تجربه کند. پزشکان معمولاً به بیمار توصیه می‌کنند که از مناطق پرتودرمانی‌شده محافظت کند و از تحریک بیش از حد پوست در این نواحی بپرهیزد. همچنین برای حفظ انرژی و افزایش توانایی بدن در بهبودی، باید مراقبت‌های خاصی انجام شود.

درنظر گرفتن نکات بعد از پرتودرمانی، به اندازه نکات قبل از پرتودرمانی مهم است. استراحت کافی، مصرف مایعات و پیروی از رژیم غذایی متعادل در این دوران بسیار اهمیت دارد. با استفاده از روش‌های تصویربرداری، شرایط و اندازه تومور در طول درمان بررسی می‌شود. این بررسی‌ها به پزشک کمک می‌کند که اگر تغییری در روند درمان لازم بود، متوجه آن شود و تغییرات را در ادامه اعمال کند.

 

غذاهای مفید بعد از پرتودرمانی

تغذیه بعد از پرتودرمانی نقش مهمی در بازیابی سلامت بیمار دارد. برخی از غذاهایی که می‌توانند به بهبود وضعیت بدن کمک کنند، شامل موارد زیر هستند.

• غذاهای غنی از پروتئین مانند مرغ، ماهی، تخم‌مرغ و لبنیات
• غلات کامل مانند برنج قهوه‌ای، جو دوسر و نان‌های سبوس‌دار به عنوان منابع غنی از فیبر و انرژی
• میوه‌ها و سبزیجات تازه
• مایعات کافی

خلاصه: پس از جلسات درمان، برای بازیابی بدن نیاز به مراقبت و تغذیه مناسب وجود دارد. با پیش‌رفتن درمان، شرایط و اندازه تومور بررسی می‌شود تا پاسخ بیمار به درمان سنجیده شود. ممکن است نیاز باشد که بر اساس پاسخ بیمار، درمان از لحاظ زمان و شدت اصلاح شود.

 

عوارض پرتودرمانی چیست؟

پرتودرمانی، مانند هر درمان دیگری، ممکن است با عوارض جانبی همراه باشد. این عوارض بستگی به ناحیه درمان، شدت پرتودرمانی و شرایط فردی بیمار دارد. برخی عوارض حین یا پس از جلسات درمانی مشاهده می‌شوند.

از طرف دیگر، برخی عوارض ممکن است مدتی پس از شروع درمان بروز کنند. بهتر است هر بیمار با توجه به شرایط خود با پزشک راجع به عوارض احتمالی صحبت کند. برخی از عوارض رایج پرتودرمانی عبارتند از:

1. تحریک پوست

یکی از شایع‌ترین عوارض پرتودرمانی، تحریک پوست در ناحیه‌ای است که پرتوها به آن تابیده می‌شود. این تحریک ممکن است شامل قرمزی، خشکی، خارش یا پوسته‌پوسته شدن پوست باشد. برای کاهش این عارضه باید نکات زیر را در نظر بگیرید:

• رعایت بهداشت پوست، استفاده از آب ولرم و صابون‌های ملایم
• پرهیز از کرم‌ها یا لوسیون‌هایی که پایه روغنی دارند
• پوشیدن لباس‌های راحت و گشاد
• پرهیز از نور شدید مستقیم و دماهای بسیار بالا
• استفاده از محصولات موضعی حاوی استروئید برای تعدیل التهاب

 

2. سایر عوارض

از دیگر عوارض این روش درمان سرطان، می‌توان به موارد زیر اشاره کرد.

• عوارض خونی: کاهش تعداد سلول‌های ایمنی و گلوبول‌های قرمز
• سردرد: بیمارانی که پرتودرمانی مغزی انجام می‌دهند ممکن است سردردهای شدیدی را تجربه کنند.
• تکرر ادرار: پرتودرمانی نواحی مانند پروستات و مثانه ممکن است منجر به این مشکل شود.
• ریزش مو در ناحیه تحت درمان: معمولاً موقتی است و موها پس از اتمام درمان دوباره رشد می‌کنند.
• حالت تهوع و استفراغ
• کاهش اشتها

خلاصه: عوارض پرتودرمانی شامل مشکلات پوستی، حالت تهوع، کاهش اشتها، سردرد و ریزش مو است. این عوارض با مراقبت مناسب و داروها قابل کنترل هستند. همچنین بسته به محلی که تحت پرتودرمانی قرار می‌گیرد، می‌توان عوارض مختلفی را پیش‌بینی کرد. بهتر است قبل از شروع پرتودرمانی راجع به عوارض احتمالی با پزشک صحبت شود.

 

آیا پرتودرمانی برای اطرافیان بیمار هم عوارض دارد؟

پرتودرمانی در حالت کلی برای اطرافیان بیمار خطر خاصی ندارد، چراکه پرتوها به‌صورت خارجی و متمرکز بر تومور ارسال می‌شوند و پس از هر جلسه در بدن بیمار باقی نمی‌مانند.

با این حال، در موارد پرتودرمانی داخلی (براکی‌تراپی)، که مواد رادیواکتیو داخل بدن بیمار قرار می‌گیرد، ممکن است تا زمانی که مواد رادیواکتیو فعال هستند، توصیه شود که بیمار از تماس نزدیک با دیگران، به‌خصوص زنان باردار و کودکان، پرهیز کند. پس از اتمام درمان و دفع این مواد، هیچ خطری برای اطرافیان وجود نخواهد داشت.

خلاصه: در حالت کلی، پرتودرمانی خطر جدی برای اطرافیان بیمار ندارد، مگر در موارد پرتودرمانی داخلی که تماس نزدیک ممکن است محدودیت‌هایی داشته باشد.

 

پرتودرمانی بهتر است یا شیمی درمانی؟

شاید برای شما هم سؤال باشد که پرتودرمانی چه تفاوتی با شیمی درمانی دارد. اگرچه هر دو روش برای درمان سرطان به‌کار می‌روند، اما تفاوت‌های مهمی بین این دو وجود دارد. در پرتودرمانی برای تخریب سلول‌های سرطانی در یک منطقه خاص بدن، از پرتوهای پرانرژی استفاده می‌شود.

این روش معمولاً موضعی است و روی یک ناحیه مشخص از بدن تمرکز دارد، ولی در شیمی‌درمانی از داروهای شیمیایی برای تخریب سلول‌های سرطانی در تمام بدن استفاده می‌کند. این داروها از طریق خون به تمام قسمت‌های بدن منتقل می‌شوند و به همین دلیل می‌توانند سلول‌های سرطانی را در سراسر بدن هدف قرار دهند.

در نهایت می‌توان گفت پرتودرمانی بیشتر برای تومورهای موضعی و محلی استفاده می‌شود، درحالی‌که شیمی‌درمانی برای سرطان‌هایی که به قسمت‌های مختلف بدن گسترش یافته‌اند، کاربرد دارد.

اگر بخواهیم این دو روش درمان را از جنبه عارضه‌هایی که برای بیمار ایجاد می‌کنند مقایسه کنیم، عوارض رادیوتراپی کمتر از شیمی‌درمانی است. عوارض هر دو روش به نوع سرطان، محل تومور و شدت درمان (قدرت اشعه در پرتودرمانی، دوز و نوع دارو در شیمی‌درمانی) بستگی دارد. انتخاب بین این دو کاملاً به شرایط بیمار و تصمیم پزشک بستگی دارد. گاهی نیز از هر دو روش استفاده می‌شود.

خلاصه: پرتودرمانی یک روش موضعی است که از پرتوها برای نابودی تومورها استفاده می‌کند، درحالی‌که شیمی‌درمانی از داروهای شیمیایی برای هدف قرار دادن سلول‌های سرطانی در سراسر بدن بهره می‌گیرد.

 

سخن پایانی

پرتودرمانی یا رادیوتراپی یکی از مؤثرترین و پرکاربردترین روش‌های درمان سرطان است که با استفاده از پرتوهای قوی، سلول‌های سرطانی را نابود کرده و تومورها را کوچک می‌کند. این روش با توجه به نوع و مرحله سرطان می‌تواند به‌عنوان درمان اصلی، مکمل جراحی یا به‌منظور تسکین علائم به کار رود. عوارض جانبی پرتودرمانی، اگرچه معمولاً موقت و قابل‌کنترل هستند، اما به مراقبت‌های پس از درمان نیاز دارند.

اثربخشی بالای این روش و قابلیت تنظیم دقیق آن باعث شده است که پرتودرمانی به‌عنوان یکی از اصلی‌ترین گزینه‌ها در درمان بسیاری از سرطان‌ها در نظر گرفته شود. در نهایت، این روش نه تنها یک ابزار قدرتمند در مقابله با سرطان است، بلکه در بهبود کیفیت زندگی بیماران نیز نقش مهمی دارد.

 

سؤالات متداول

1. آیا رادیوتراپی درد دارد؟

خیر، خود فرایند رادیوتراپی معمولاً بدون درد است. بیمار در طول جلسه هیچ احساسی از پرتوها ندارد، اما ممکن است پس از چند جلسه، عوارض جانبی مانند تحریک پوستی یا خستگی ظاهر شوند که آن‌ها هم قابل مدیریت هستند.

2. چند جلسه رادیوتراپی نیاز است؟

تعداد جلسات به نوع، اندازه و مرحله سرطان بستگی دارد. معمولاً بیماران ۵ جلسه در هفته به مدت چند هفته تحت درمان قرار می‌گیرند. دوره درمان ممکن است از چند روز تا چند ماه متغیر باشد.

3. آیا رادیوتراپی باعث ریزش مو می‌شود؟

ریزش مو فقط در ناحیه‌ای که تحت تابش پرتو قرار گرفته، ممکن است اتفاق بیفتد. برای مثال، اگر پرتوها به سر هدایت شوند، احتمال ریزش مو وجود دارد. این ریزش معمولاً موقتی است و پس از اتمام درمان موها دوباره رشد می‌کنند.

4. عوارض جانبی رادیوتراپی چیست؟

عوارض بسته به ناحیه تحت درمان متفاوت است، اما شایع‌ترین عوارض شامل تحریک پوست، خستگی، کاهش اشتها، حالت تهوع (در نواحی شکم)، و سردرد (در پرتودرمانی مغز) است. این عوارض معمولاً موقتی هستند و با مراقبت مناسب کنترل می‌شوند.

 

نویسنده: حسن غیبی

ناظر علمی: دکتر علی سالاری تبار و امیرحسین ملک زاده