سیستم ایمنی بدن ما دائم مشغول مقابله با عواملی است که می‌توانند ما را آلوده کنند و حتي به مرگ برسانند. با این حال گاهی میکروب‌ها می‌توانند قدرتمندتر از توان سیستم ایمنی باشند. در این نوشته راجع به عفونت خونی (سپتیسمی) و سپسیس صحبت خواهیم کرد؛ این دو تفاوت‌هایی دارند، اما اغلب به جای یکدیگر استفاده می‌شود. شرایطی مانند عفونت مجاری ادراری و به‌طور کلی هر عفونتی، می‌تواند شکل عفونت خونی به خود بگیرد؛ یعنی میکروب‌ها از نقطه‌ای که در ابتدا آن را آلوده کرده بودند، راه خود را به جریان خون پیدا می‌کنند. عفونت خونی اغلب توسط باکتری‌ها عارض می‌شود، البته ویروس‌ها، قارچ‌ها و انگل‌ها هم می‌توانند منجر به عفونت خونی شوند. سپسیس می‌تواند کشنده باشد. همچنین سپسیس می‌تواند با ایجاد آسیب‌های برگشت‌ناپذیر در ارگان‌های مختلف زندگی فرد را، حتی پس از برطرف‌شدن، تحت تأثیر قرار دهد. در نوشته ابتدا با تعاریف عفونت خونی و سپسیس آشنا می‌شوید. در ادامه و با آموختن درباره علائم و شرایط مساعد برای بروز سپسیس، می‌توانید نسبت به این عارضه هوشیارتر باشید و در صورت بروز برای خودتان یا یکی از اطرافیانتان، بدانید که چه اقدامی درست و حیاتی است.
عفونت خون چیست؟
به حالتی که میکروب‌ها وارد جریان خون شوند، سپتیسمی (Septicemia) یا عفونت خون گفته می‌شود. میکروب‌هایی که باعث عفونت در خون می‌شوند، اغلب از جنس باکتری هستند؛ البته ویروس‌ها و قارچ‌ها هم می‌توانند منجر به این عارضه شوند. باکتری‌ها می‌توانند از نقاط مختلف بدن مانند پوست، کبد، ریه‌ها و مثانه به خون راه پیدا کنند. در این حالت باکتری و سموم آن‌ها می‌توانند به‌واسطه جریان خون در بدن پخش شوند. برای درمان و مراقبت از فرد بیمار حتماً باید او را در بیمارستان بستری کرد، چرا که عفونت خونی می‌تواند کشنده باشد. یکی از عوارض بسیار وخیم وجود عفونت در خون، سپسیس یا گندخونی است.
سپسیس چیست؟
واژه‌های سپسیس و سپتیسمی اغلب به جای هم استفاده می‌شوند، البته این دو واژه تفاوت‌هایی دارند. سپتیسمی به ورود عفونت به داخل جریان خون اشاره دارد؛ درحالی‌که سپسیس به‌عنوان واکنش بسیار شدید سیستم ایمنی بدن در پاسخ به عفونت تعریف می‌شود؛ التهاب در سراسر بدن گسترش می‌یابد. به‌واسطه این التهاب ممکن است داخل عروق بدن لخته شود. با تشکیل لخته و مسدود شدن عروق، تأمین اکسیژن ارگان‌های مختلف نیز محدود می‌شود. این شرایط می‌تواند منجر به آسیب‌های وسیع و حتی از کار افتادن اندام‌های متعدد و حیاتی شود. همچنین سپسیس می‌تواند شکل «شوک سپتیک» به خود بگیرد که با افت شدید فشار خون همراه است. شوک سپتیک در اغلب موارد به مرگ بیمار منتهی می‌شود.
خلاصه: سپتیسمی به ورود عفونت به داخل جریان خون اشاره دارد. سپسیس به‌عنوان واکنش بسیار شدید سیستم ایمنی بدن در پاسخ به عفونت تعریف می‌شود. البته این دو واژه اغلب به جای یکدیگر استفاده می‌شوند. میکروب‌ها می‌توانند از نواحی مختلف بدن مانند پوست یا کبد وارد جریان خون شوند. میکروب‌هایی که عفونت خونی ایجاد می‌کنند، اغلب باکتری هستند. سپسیس شرایطی خطرناک است؛ می‌تواند منجر به مرگ یا از کار افتادن ارگان‌های حیاتی بدن شود.
چه چیزی باعث بروز عفونت خون می‌شود؟
باکتری‌ها از قسمت‌های دیگر بدن وارد جریان خون می‌شوند. یعنی عفونت‌های مختلف، اگر عامل عفونت‌زای آن‌ها وارد خون شود، می‌توانند منجر به عفونت خون شوند. هر عفونتی می‌تواند به سمت عفونت خون و سپسیس پیش برود، با این حال بروز سپتیسمی با برخی از عفونت‌ها شایع‌تر است، مانند:
عفونت مجاری ادراری یا urinary tract infections (UTIs)
عفونت ریه‌ها، مانند سینه‌پهلو یا پنومونی
عفونت‌های مربوط به کبد
عفونت‌هایی که در ناحیه شکمی ایجاد می‌شوند
هر کدام از موارد فهرست بالا می‌توانند علائم و عوامل متفاوتی داشته باشند. البته ممکن است برخی علائم مشترک نیز دیده شوند، مانند تب. اگر علاقه‌مند هستندکه درباره هر کدام از این عفونت‌ها بیش‌تر بدانید، برای هر کدام مطلب جداگانه‌ای آماده کرده‌ایم.
علاوه‌بر عفونت‌های اولیه که می‌توانند منجر به عفونت خونی شوند، بروز عفونت خونی پس از عمل جراحی نیز ممکن است.
همچنین برخی از گروه‌ها بیش‌تر در معرض سپسیس هستند. در ادامه به این موضوع خواهیم پرداخت.
خلاصه: هر عفونتی می‌تواند به سمت عفونت خون و سپسیس پیش برود. البته بروز عفونت خونی با برخی از عفونت‌ها—مانند عفونت ریه‌ها—شایع‌تر است. عمل جراحی یکی دیگر از شرایطی است که فرد را مستعد ابتلا به عفونت خونی می‌کند.
علائم عفونت خون
باکتری‌هایی که وارد خون شده‌اند، به‌سرعت تکثیر می‌شوند و باعث بروز زودهنگام علائم می‌شوند. درباره عفونت خونی توجه به سابقه بیمار بسیار مهم است، چون همان‌طور که اشاره کردیم، باکتری‌های عفونت‌های دیگر هستند که وارد جریان خون می‌شوند و عفونت خونی ایجاد می‌کنند. علاوه‌بر عفونت‌هایی مانند سینه‌پهلو یا عفونت مجاری ادراری، زخم‌ها و جراحی‌ها هم می‌توانند منجر به عفونت خون شوند. همچنین در ادامه اشاره خواهیم کرد گروهی از افراد بیش‌تر در خطر ابتلا به عفونت خونی هستند.
ممکن است حتی در اوایل شروع عفونت هم حال فرد وخیم باشد. علائم ابتدایی شامل موارد ذیل هستند:
تب و لرز
افزایش سرعت نفس‌کشیدن
تند شدن ضربان قلب
به‌مرور و با پیشروی عفونت، مخصوصاً اگر نسبت به دریافت درمان و مراقبت اقدامی انجام نشود، علائم شدیدتری بروز خواهند کرد. برای همین ضروری است اگر فردی علائم عفونت خون را از خود نشان داد، فوراً به مراکز درمانی مراجعه کند. به هیچ عنوان سعی نکنید با صبر کردن یا اتکا به درمان‌های خانگی عفونت خونی خود یا فرد دیگری را مدیریت کنید. علائم شدیدتر می‌توانند شامل چنین مواردی باشند:
تهوع و استفراغ
به‌وجودآمدن لکه‌های سرخ روی پوست
حالت گیجی و منگی، طوری‌که فرد از توان واضح فکر کردن عاجز شود
کاسته‌شدن حجم ادرار
خلاصه: اگر فردی علائم عفونت خون داشت، باید فوراً به مراکز درمانی مراجعه کند. علائم اولیه شامل تب، لرز، افزایش سرعت نفس‌کشدن و تند شدن ضربان خون هستند. در ادامه و در صورت بدتر شدن وضعیت بیمار علائمی مانند گیجی و منگی و به‌وجودآمدن لکه‌های سرخ روی پوست نیز ممکن هستند.
آیا عفونت خونی کشنده است؟ عوارض عفونت خون
عفونت خونی اگر بدون درمان و مراقبت کافی و درست ادامه پیدا کند، ممکن است منجر به عوارض خطرناک و کشنده‌ای شود.
شوک عفونی (شوک سپتیک)
در قسمت مقدمه به تفاوت سپسیس و سپتیسمی اشاره کردیم. گفتیم که سپسیس (sepsis) حاصل واکنش شدید سیستم ایمنی به یک عفونت است. در این حالت و با گسترش التهاب در سراسر بدن احتمال تشکیل لخته، کاهش جریان خون و در نهایت آسیب بافتی و حتی اختلال عملکرد اندام‌های مختلف محتمل است. افرادی که به هر علت سیستم ایمنی ضعیفی داشته باشند، بیش‌تر در معرض خطر هستند. بدن این افراد توان کم‌تری برای مقابله با عفونت و عوامل عفونت‌زا دارد. در ادامه درباره افرادی که در بیش‌تر در معرض عوارض عفونت خونی و شوک عفونی هستند مفصل‌تر خواهید خواند.
مواد سمی‌ای که از باکتری‌های موجود در خون آزاد می‌شوند، می‌تواند باعث افت شدید فشار خون شوند. به این حالت شوک عفونی یا شوک سپتیک گفته می‌شود. پس علاوه‌بر تشکیل لخته، یک نگرانی مهم دیگر کاهش شدید فشار خون است که این مورد هم می‌تواند منجر به اختلال در عملکرد اندام‌ها و ارگان‌های مختلف بدن شود. افرادی که به مرحله شوک عفونی می‌رسند، مورد اورژانسی به حساب می‌آیند و معمولاً در بخش مراقبت‌های ویژه (ICU) نگه‌داری می‌شوند.
سندرم زجر تنفسی حاد (ARDS)
در صورت آسیب‌دیدن ریه‌ها و ناتوانی در تأمین اکسیژن مورد نیاز، شرایطی حاصل می‌شود که آن را سندرم زجر تنفسی حاد می‌نامند. یکی دیگر مشکلات خطرناک و تهدیدکننده‌ای که می‌تواند از عفونت خونی حاصل شود، همین سندرم است. علاوه‌بر سپسیس و عفونت خونی شرایط دیگری نیز می‌توانند به سمت ایجاد سندرم زجر تنفسی شوند، مانند التهاب پانکراس و سینه‌پهلو. اکسیژن‌رسانی ناکافی به مغز می‌تواند منجر به آسیب مغزی و مشکلات مربوط به حافظه شود. علاوه‌بر احتمال قابل‌توجه مرگ، در صورت زنده ماندن معمولاً کیفیت زندگی آتی بیمار شدیداً از این عارضه متاًثر خواهد بود.
خلاصه: عفونت خونی بسیار خطرناک است. این شرایط می‌تواند به آسیب گسترده به ارگان‌های بدن منجر شود. این آسیب‌ها می‌توانند برگشت‌ناپذیر باشند و زندگی آتی فرد را نیز تحت تأثیر قرار دهند. همچنین اگر ریه‌ها آسیب ببینند، فرد می‌تواند دچار سندرم زجر تنفسی حاد شود؛ در این حالت تأمین اکسیژن کافی مختل می‌شود. برای این افراد از ماسک اکسیژن یا دستگاه‌های تنفس مصنوعی استفاده می‌شود. سپسیس یکی از اورژانس‌های پزشکی است. افرادی که به مرحله شوک عفونی (سپتیک) می‌رسند، در بخش مراقبت‌های ویژه (ICU) نگه‌داری می‌شوند.
چگونه از عفونت خونی پیشگیری کنیم؟ چه زمانی باید نگران ابتلا به عفونت خونی باشیم؟
عفونت خونی و سپسیس یکی از عوامل شایع مرگ‌ومیر در سرتاسر دنیاست. برخی شرایط بروز این عفونت و پیامدهای آن را مساعدتر می‌کنند. با دانستن درباره این‌که در ادامه یا همراه چه بیماری‌ها و شرایطی احتمال بروز عفونت خونی بالاتر است، و همچنین با آشنایی به علائم عفونت خونی، می‌توانید نسبت به این بیماری هوشیار باشید و در صورت بروز، زودتر پزشک مراجعه کنید. از آن‌جایی که این شرایط خطرناک و حتی تهدیدکننده حیات است، توصیه می‌شود که با داشتن کم‌ترین شک و تردید فوراً به مراکز درمانی مراجعه کنید.
پیشگیری و کاستن احتمال ابتلا به سپتیسمی و سپسیس، همان توصیه‌هایی را در بر خواهد گرفت که احتمالاً درباره عفونت‌های دیگر نیز خوانده یا شنیده‌اید:
دریافت واکسن
عدم تماس با افرادی که بیماری مسری دارند
تغذیه سالم و معتدل
رعایت بهداشت، مخصوصاً شستن دست‌ها
چه کسانی در خطر ابتلا به عفونت خونی هستند؟
در محیط بیمارستان‌ها غالبا نگرانی بیشتری نسبت به بروز عفونت‌ها خصوصا عفونت‌های خونی وجود دارد. افراد بستری، حتی اگر بسری‌شدنشان مرتبط با عفونت‌ها نباشد، در معرض خطر بیشتری هستند. عفونت‌های بیمارستانی معمولا خطرناک‌تر هستند، چون باکتری‌های موجود در بیمارستان معمولاً نسبت به آنتی‌بیوتیک‌ها مقاوم‌تر هستند. با خواندن این مطلب درباره عفونت‌های باکتریایی بیش‌تر بیاموزید.
همچنین در گروه‌های دیگری از بیماران نیز احتمال بیشتری برای ابتلا به عفونت‌های خونی وجود دارد مانند:
نوزادان و کودکان خردسال
سالمندان
افراد مبتلا به دیابت
افرادی که از تهویه مکانیکی استفاده می‌کنند
افرادی که در بخشی از عروق یا مجاری ادراری‌شان کاتتر جایگذاری شده
افرادی که سیستم ایمنی ضعیفی دارند—مانند افراد مبتلا به HIV.
خلاصه: برخی گروه‌ها مانند نوزادان و کودکان خردسال، افراد مبتلا به دیابت و افرادی که سیستم ایمنی ضعیفی دارند بیش‌تر در معرض ابتلا به عفونت خونی و سپسیس هستند. همچنین محیط بیمارستان برای ایجاد و گسترش عفونت خونی بسیار مستعد است.
تشخیص و درمان عفونت خونی
اغلب تشخیص منشأ عفونت دشوار است. همین موضوع تشخیص عفونت خونی را برای پزشکان با چالش همراه می‌کند. برای تشخیص علاوه‌بر معاینه فیزیکی، معمولا پزشک به آزمایش‌های دیگری نیز نیاز خواهد داشت. حین معاینه پزشک به دمای بدن و فشار خون توجه می‌کند. گفتیم که یکی از خطرناک‌ترین عوارض عفونت خونی شوک عفونی و افت شدید فشار خون است. کاهش دمای بدن معمولاً بین افراد سالمندی دیده می‌شود که به عفونت خونی مبتلا شده‌اند. اغلب افزایش دمای بدن مشاهده می‌شود.
حضور هم‌زمان عفونت خونی و برخی از عفونت‌ها رایج است. بنابراین پزشک احتمالاً به علائم چنین عفونت‌هایی نیز دقت خواهد کرد:
سینه‌پهلو یا پنومونی
سلولیت
عفونت مجاری ادراری
مننژینت
آزمایش‌ها اغلب برای تأیید حضور عفونت و باکتری در بدن درخواست می‌شوند؛ با آزمایش مایعات مختلف بدن—خون، ادرار، ترشحات تنفسی و ترشحات حاصل از زخم—می‌توان درباره حضور عفونت و عامل بیماری‌زا با قاطعیت بیشتری اظهار نظر کرد. همچنین حضور علائم مربوط به سیستم تنفسی پزشک را به سمت سنجیدن میزان اکسیژن و کربن‌دی‌اکسید خون سوق می‌دهد.
گاهی با تصویربرداری از ارگان‌ها می‌توان حضور یا عدم حضور عفونت در آن‌ها را تشخیص داد. بنابراین ابزارهای تصویربرداری—مانند سی‌تی‌اسکن، ام‌آرآی، تصویربرداری با اشعه ایکس و تصویربرداری فراصوت—از انتخاب‌های احتمالی برای تشخیص عفونت خونی به شمار می‌روند.
درباره‌ی درمان به این موضوع توجه کنید که این عارضه را به هیچ وجه نباید با اتکا به درمان‌های خانگی مدیریت کنید. درمان آن باید در بیمارستان صورت بگیرد. روند درمان براساس شرایط بیمار تنظیم می‌شود:
آنتی‌بیوتیک‌ها: معمولاً نمی‌توان عامل ایجاده‌کننده عفونت را فوراً تشخیص داد. از طرفی عقب‌انداختن شروع درمان نیز ممکن نیست. بنابراین از آنتی‌بیوتیک‌هایی استفاده می‌شود که طیف اثری وسیعی دارند؛ یعنی روی تعداد زیادی از میکروب‌ها مؤثر هستند.
نگه‌داشتن فشار خون بسیار مهم است. بنابراین یکی از گزینه‌های درمانی می‌تواند تزریق داخل وریدی مایعات باشد.
با توجه به احتمال تشکیل لخته، ممکن است داروهایی برای جلوگیری از عارضه تجویز شود.
اگر عفونت خونی با مشکلات تنفسی همراه باشد، برای تأمین اکسیژن موردنیاز بدن از ابزارهایی مانند ماسک اکسیژن یا دستگاه تنفس مصنوعی استفاده خواهد شد.
خلاصه: پزشک برای تشخیص علاوه‌بر معاینه فیزیکی به آزمایش‌های مختلفی نیاز خواهد داشت؛ این آزمایش‌ها برای تأیید حضور عفونت و میکروب استفاده می‌شوند و می‌توانند شامل نمونه‌برداری و آزمایش از خون، ادرار و دیگر مایعات بدن، و همچنین روش‌های تصویربردای‌ای مانند سی‌تی‌اسکن باشند. در معاینه فیزیکی فشار خون، دمای بدن و گاه سطح اکسیژن و کربن‌دی‌اکسید خون سنجیده می‌شوند. همچنین سابقه عفونت‌های اخیر و یا حضور عفونت‌هایی که هم‌زمانی‌شان با عفونت خونی شایع است، ارزش تشخیصی بسیار بالایی دارد.
سخن پایانی
میکروب‌ها و مخصوصاً باکتری‌ها می‌توانند از نقاط دیگر بدن و عفونت‌های دیگر به خون راه پیدا کنند. به شرایط حضور باکتری در خون سپتیسمی گفته می‌شود. اغلب سپتیسمی و سپسیس به جای یکدیگر استفاده می‌شوند، اما اگر بخواهیم دقیق‌تر باشیم، سپسیس واکنش شدید سیستم ایمنی بدن نسبت به حضور عفونت است. از آن‌جایی که عفونت خونی و سپسیس می‌توانند تهدیدکننده حیات باشند و یا آسیب‌های برگشت‌ناپذیری را باعث شوند، به هیچ عنوان تعلل یا اتکا به درمان‌های خانگی توصیه نمی‌شوند. در صورت مشکوک‌بودن باید فرد فوراً به مراکز درمانی منتقل شود.