سنگ های صفراوی؛ علت تشکیل آن‌ها، پیشگیری و درمان

سنگ‌های صفراوی رسوبات مایع گوارشی هستند و از مواد جامد شده‌ی موجود در صفرا مانند کلسترول تشکیل شده‌اند. سنگ کیسه صفرا مشکل شایعی است که می‌تواند علامت‌دار یا بی‌علامت باشد. افراد علامت‌دار اغلب مجبورند کیسه صفرای خود را خارج کنند. در این مطلب در مورد سنگ کیسه صفرا، علائم و نشانه‌ها، علل، درمان، ریسک فاکتورها، تشخیص، رژیم غذایی و پیشگیری از آن صحبت می‌کنیم.

 

ماهیت سنگ صفراوی

کیسه صفرا اندام کوچکی در سمت راست و بالای شکم و درست زیر کبد است. این کیسه محل ذخیره صفرا است، مایعی به رنگ سبز مایل به زرد که در فرایند هضم نقش دارد. مشکلات کیسه صفرا معمولاً وقتی اتفاق می‌افتند که چیزی، مثل سنگ صفراوی، مجرای صفراوی متصل به کیسه صفرا را مسدود کند. بیشتر سنگ های صفراوی وقتی تشکیل می‌شوند که مواد موجود در صفرا مانند کلسترول سفت شوند. ‌سنگ کیسه صفرا بیماری بسیار شایعی است و اغلب بی‌علامت است. با این حال، حدود ۱۰ درصد از افرادی برای آنها تشخیص سنگ کیسه صفرا گذاشته می‌شود در عرض ۵ سال آینده علایم قابل توجهی پیدا می‌کنند.

خلاصه: سنگ‌های صفراوی از طریق سفت شدن مواد موجود در صفرا ایجاد می‌شوند.

 

علایم و نشانه‌های سنگ صفراوی

سنگ کیسه صفرا ممکن است در سمت راست و بالای شکم یا مرکز شکم ایجاد درد کند. این درد به صورت گهگاهی بعد از خوردن غذاهای چرب مانند غذاهای سرخ شده حس می‌شود، گرچه ممکن است تقریباً در هر زمان دیگری هم رخ دهد. درد ناشی از مشکلات سنگ صفراوی اغلب فقط چند ساعت طول می‌کشد ولی شاید شدید هم باشد. اگر سنگ صفراوی تشخیص داده نشود یا درمان نشود، علایم شدیدتری ممکن است بروز کند، از جمله: افزایش درجه حرارت بدن، افزایش ضربان قلب، زرد شدن پوست و صلبیه‌ی چشم (یرقان)، خارش پوست، اسهال، لرز، گیجی و کاهش اشتها.

این علائم ممکن است نشانه‌های عفونت کیسه صفرا یا التهاب کیسه صفرا، کبد یا پانکراس نیز باشند. از آنجا که علایم سنگ صفراوی شبیه به علایم سایر مشکلات جدی مانند التهاب آپاندیس یا پانکراس است، در صورت بروز یکی یا بیشتر از علایم ذکر شده حتماً به پزشک یا اورژانس مراجعه کنید.

سنگ‌های صفراوی بی‌علامت

سنگ کیسه صفرا به تنهایی درد ایجاد نمی‌کند ولی درد وقتی رخ می‌دهد که سنگ‌های صفراوی مانع خروج صفرا از کیسه صفرا شوند. طبق گزارش کالج تخصص گوارش آمریکا، حدود ۸۰ درصد افراد مبتلا به سنگ صفراوی دچار «سنگ صفراوی خاموش» هستند، یعنی درد یا علامت دیگری ندارند. در این موارد ممکن است سنگ‌های صفراوی در رادیوگرافی ساده یا طی جراحی شکم دیده شده باشند.

خلاصه: درد در قسمت بالا و راست شکم یا مرکز شکم پس از مصرف غذای پرچرب نشانه سنگ صفراوی است. حدود ۸۰ درصد افراد مبتلا به سنگ صفراوی دچار «سنگ صفراوی خاموش» هستند.

علل تشکیل سنگ صفراوی

تصور می‌شود عدم تعادل شیمیایی صفرا در کیسه صفرا علت اصلی تشکیل سنگ صفراوی است. محققان هنوز مطمئن نیستند دقیقاً چه چیزی باعث این عدم تعادل می‌شود، ولی چندین دلیل محتمل وجود دارد:

• افزایش کلسترول صفرا

افزایش کلسترول صفرا ممکن است باعث ایجاد سنگ‌های کلسترولی زرد شود. این سنگ‌های سخت وقتی تولید می‌شوند که کبد، کلسترول بیش از حد تولید کند و صفرا نتواند آن را حل کند.

• افزایش بیلی‌روبین صفرا

بیلی‌روبین یک ماده شیمیایی است که در طی فرایند تخریب طبیعی گلبول‌های قرمز خون تولید می‌شود. پس از تولید، بیلی‌روبین از کبد عبور می‌کند و در نهایت از بدن دفع می‌شود. برخی از بیماری‌ها مانند مشکل کبدی و برخی اختلالات خونی باعث می‌شوند کبد بیش از آنچه باید بیلی‌روبین تولید کند. وقتی کیسه صفرا نتواند بیلی‌روبین اضافی را تجزیه کند؛ سنگ‌های صفراوی رنگدانه‌ای تشکیل می‌شوند که سخت و اغلب قهوه‌ای تیره یا سیاه هستند.

• غلیظ شدن صفرا ناشی از پر بودن کیسه صفرا

کیسه صفرا باید بتواند صفرای خود را تخلیه کند تا به درستی کار کند. در غیر این صورت، صفرا بیش از حد غلیظ می‌شود که می‌تواند باعث تشکیل سنگ شود.

خلاصه: تصور می‌شود عدم تعادل شیمیایی صفرا در کیسه صفرا به دلیل افزایش کلسترول یا بیلی روبین و یا غلیظ بودن صفرا به علت پر بودن کیسه صفرا علل اصلی تشکیل سنگ صفراوی هستند.

 

درمان سنگ صفراوی

در بیشتر مواقع، سنگ صفراوی نیازی به درمان ندارد مگر این که باعث درد شود. گاهی ممکن است شما سنگ صفراوی را دفع کنید حتی بدون این که متوجه شوید. اگر درد داشته باشید؛ پزشک احتمالاً توصیه به جراحی می‌کند. در موارد نادر، دارو هم می‌تواند به کار رود. در صورت پرخطر بودن بیمار برای عوارض جراحی، چند راه غیرجراحی برای درمان سنگ صفراوی نیز وجود دارد. با این وجود اگر جراحی انجام نشود ممکن است سنگ‌های صفراوی حتی با درمان اضافی عود کنند. این بدین معنی است که ممکن است لازم باشد برای بیشتر طول عمر خود حواستان به بیماریتان باشد.

جراحی

کوله‌سیستکتومی یک جراحی برای برداشتن کیسه صفرا است و یکی از رایج‌ترین اعمال جراحی است که روی بزرگسالان در آمریکا انجام می‌شود. از آنجایی که کیسه صفرا یک اندام ضروری نیست، می‌توان بدون آن نیز زندگی توام با سلامتی داشت. دو نوع کوله‌سیستکتومی وجود دارد:

• کوله‌سیستکتومی لاپاراسکوپیک: جراحی شایعی است که نیاز به بیهوشی عمومی دارد. معمولاً جراح سه یا چهار برش در شکم شما ایجاد می‌کند سپس یک دستگاه کوچک و تولیدکننده‌ی نور را داخل یکی از برش‌ها قرار می‌دهند، به دنبال سنگ‌ها می‌گردند و با دقت کیسه صفرا را برمی‌دارند. اگر هیچ عارضه‌ای نداشته باشید؛ اغلب می‌توانید در روز عمل یا روز بعد به خانه بروید.
• کوله‌سیستکتومی باز: این جراحی معمولاً وقتی انجام می‌شود که کیسه صفرا ملتهب، عفونی یا دارای جای زخم (اسکار) باشد. همچنین ممکن است در صورت بروز مشکل حین کوله‌سیستکتومی لاپاراسکوپی، از کوله‌سیستکتومی باز استفاده شود.

پس از برداشتن کیسه صفرا، ممکن است مدفوع شل یا آبکی داشته باشید. برداشتن کیسه صفرا مستلزم تغییر مسیر صفرا از کبد به روده کوچک است. صفرا دیگر از کیسه صفرا عبور نمی‌کند، بنابراین غلظت آن کمتر می‌شود. در نتیجه پس از جراحی صفرا یک اثر ملین ایجاد می‌کند که می‌تواند باعث اسهال شود، ولی در اکثر افراد، این مشکل به طور خود به خود رفع می‌شود.

درمان‌های غیرجراحی

اگر جراحی قابل انجام نباشد؛ مثلا در مواردی که بیمار سن خیلی بالا داشته باشد، چند راه دیگر وجود دارد که پزشک می‌تواند آنها را امتحان کند تا سنگ‌های صفراوی را درمان کند.

• درمان انحلال خوراکی معمولاً شامل استفاده از داروهای اورسودیول (اکتیگال) و چنودیول (چنیکس) برای تجزیه‌ی سنگ‌های صفراوی است. این داروها حاوی اسیدهای صفراوی هستند که برای تجزیه سنگ‌ها به کار می‌روند و برای سنگ های کلسترولی مناسب‌تر هستند. ممکن است اثربخشی کامل این درمان ماه‌ها یا سال‌ها طول بکشد.
• سنگ شکنی با امواج ضربه‌ای هم گزینه غیر جراحی دیگری است. سنگ‌شکن دستگاهی است که امواج ضربه‌ای تولید می‌کند که می‌توانند از بدن فرد عبور کنند. این امواج می‌توانند سنگ‌های صفراوی را به قطعات کوچکتر بشکنند.
• تخلیه کیسه صفرا از راه پوست شامل قرار دادن یک سوزن استریل در کیسه صفرا برای بیرون کشیدن صفرا است. پس از آن، یک لوله برای تخلیه بیشتر وارد می‌شود. این روش معمولاً اولین گزینه نیست و برای افرادی است که ممکن است برای روش‌های دیگر آمادگی نداشته باشند.

خلاصه: درمان سنگ‌های صفراوی در صورت علامت‌دار بودن، جراحی و برداشتن کیسه صفرا است. در موارد نادر، می‌توان از داروها، سنگ‌شکنی با امواج ضربه‌ای و تخلیه کیسه صفرا از راه پوست استفاده کرد.

 

ریسک فاکتورهای سنگ صفراوی

برخی ریسک فاکتورهای سنگ صفراوی به رژیم غذایی ربط دارند در حالی که سایر ریسک فاکتورها مانند سن، نژاد، جنس، و سابقه خانوادگی زیاد قابل کنترل نیستند.

• ریسک فاکتورهای مرتبط با سبک زندگی: چاقی، رژیم غذایی حاوی چربی یا کلسترول بالا و فیبر کم، کاهش وزن سریع و ادامه‌دار، دیابت نوع ۲.
• عوامل خطر ژنتیکی: جنسیت زن، نژاد بومی آمریکایی یا تبار مکزیکی، داشتن سابقه خانوادگی سنگ صفراوی، سن مساوی یا بالای ۶۰ سال.
• ریسک فاکتورهای پزشکی: سیروز کبدی، بارداری، مصرف داروهای کاهنده کلسترول، مصرف داروهای حاوی استروژن زیاد (مانند برخی داروهای ضدبارداری)

با وجود این که برخی از داروها ممکن است خطر ابتلا به سنگ صفراوی را افزایش دهند، نباید مصرف آنها متوقف شود مگر با مشورت و تایید پزشک.

خلاصه: ریسک فاکتورهای سنگ صفراوی عبارتند از چاقی، رژیم غذایی نامناسب، برخی بیماری‌ها، برخی نژادها، سن و برخی داروها.

 

تشخیص سنگ صفراوی

برای تشخیص سنگ صفراوی، پزشک یک معاینه فیزیکی انجام می‌دهد که شامل بررسی چشم‌ها و پوست برای یافتن تغییرات قابل مشاهده در رنگ است. رنگ مایل به زرد ممکن است نشانه‌ای از یرقان باشد که ناشی از بالا بودن بیش از حد بیلی‌روبین در بدن است. همچنین معاینه ممکن است شامل درخواست آزمایش‌های تشخیصی باشد که به پزشک کمک می‌کنند داخل بدن را مشاهده کند، از جمله:

• سونوگرافی: سونوگرافی برای تصویربرداری از شکم استفاده می‌شود و روش تصویربرداری ارجح برای تأیید بیماری سنگ صفراوی است. همچنین می تواند نشانه‌های غیرطبیعی مرتبط با عفونت حاد کیسه صفرا (کوله‌سیستیت) را هم نشان دهد.
• سی تی اسکن شکم: این روش تصویربرداری می‌تواند تصاویری از کبد و ناحیه شکم شما ایجاد کند.
• اسکن هسته‌ای کیسه صفرا: در این تصویربرداری مهم که تقریباً یک ساعت به طول می‌انجامد، متخصص یک ماده رادیواکتیو را در ورید تزریق می‌کند که از طریق خون به کبد و کیسه صفرا می‌رسد. اسکن می‌تواند شواهدی از عفونت یا انسداد مجاری صفراوی ناشی از سنگ را نشان دهد.
• آزمایش‌های خونی: پزشک ممکن است درخواست آزمایش‌های خونی برای اندازه‌گیری میزان بیلی‌روبین خون کند. همچنین این آزمایش مشخص می‌کند عملکرد کبد تا چه حد مناسب است‌.

خلاصه: تشخیص سنگ صفراوی با معاینه و شرح حال یا سونوگرافی، سی تی اسکن، اسکن هسته‌ای، یا آزمایش خون است.

 

رژیم غذایی افراد مبتلا به سنگ صفراوی

برای بهبود وضعیتتان و کاهش خطر ابتلا به سنگ صفراوی، توصیه‌های زیر را امتحان کنید:

• کاهش مقدار کربوهیدرات‌های پالایش شده (مانند کلوچه و نان سفید) و شکر
• افزایش مصرف چربی‌های سالم مانند روغن ماهی و روغن زیتون، چون این چربی‌ها ممکن است به انقباض و تخلیه منظم کیسه صفرا کمک کنند
• مصرف مقدار مناسب فیبر در روز (زنان حدود ۲۵ گرم و مردان حدود ۳۸ گرم فیبر در روز لازم دارند)
• داشتن فعالیت بدنی روزانه
• مصرف مایعات کافی و هیدراته بودن
• اگر قصد کاهش وزن دارید، طی یک روند تدریجی وزن خود را کاهش دهید. کاهش وزن سریع ممکن است خطر ابتلا به سنگ کیسه صفرا و سایر مشکلات سلامتی را افزایش دهد.

خلاصه: کاهش مصرف کربوهیدرات‌های پالایش شده، افزایش مصرف چربی‌های غیراشباع و فیبر، فعالیت بدنی و مصرف مایعات کافی احتمال تشکیل سنگ صفراوی را کاهش می‌دهند.

 

پیشگیری از سنگ صفراوی

هیچ راه ساده‌ای برای پیشگیری کامل از سنگ صفراوی وجود ندارد، ولی به نظر می‌رسد کلسترول نقش مهمی در تشکیل این سنگ‌ها دارد. اگر سابقه خانوادگی سنگ صفراوی دارید، ممکن است پزشک به شما توصیه کند غذاهایی با محتوای زیاد چربی اشباع را محدود کنید. برخی از این غذاها عبارت‌اند از: گوشت‌های چرب مانند سوسیس و بیکن، کیک و کلوچه، چربی و خامه و برخی پنیرها. از آنجایی که افراد چاق بیشتر مستعد ابتلا به سنگ صفراوی هستند، نگه داشتن وزن در محدوده متوسط احتمال تشکیل این سنگ‌ها را کاهش می‌دهد.

خلاصه: برای پیشگیری از سنگ صفراوی، باید مصرف گوشت‌های چرب مانند سوسیس و بیکن، کیک و کلوچه، چربی و خامه و برخی پنیرها محدود شود.

 

چشم‌انداز بلندمدت

اگر پزشک برای شما تشخیص سنگ کیسه صفرا گذاشته باشد و تصمیم بگیرد که شما برای خارج کردن سنگ‌ها یا کیسه صفرا نیاز به جراحی دارید؛ چشم‌انداز این کار اغلب خوب است. در بیشتر موارد، عودکردن سنگ‌ صفراوی نامحتمل است. اگر شما قادر به انجام جراحی نباشید و تصمیم به مصرف دارو برای حل کردن سنگ‌ها بگیرید، ممکن است سنگ‌ها دوباره برگردند، بنابراین شما و پزشکتان باید پیشرفت و بهبودی را تحت نظر داشته باشید. اگر سنگ‌های صفراوی شما بی‌علامت باشند، به احتمال زیاد نیازی نیست کاری انجام دهید. با این حال، ممکن است بخواهید تغییراتی در سبک زندگی خود ایجاد کنید تا از بزرگتر شدن سنگ‌ها و ایجاد مشکلات بعدی جلوگیری کنید.

خلاصه: احتمال برگشت بیماری پس از جراحی ناچیز است ولی با مصرف داروها احتمال عود وجود دارد.