قرص اورژانسی؛ یک راه‌حل اضطراری و مطمئن

قرص اورژانسی، نوعی قرص ضدبارداری است. قرص اورژانسی در هنگامی که سایر روش‌های جلوگیری از بارداری با هر گونه مشکلی مواجه شده‌اند، می‌تواند به‌عنوان جایگزینی فوری و اضطراری برای جلوگیری از بارداری، کاربرد داشته باشد. همچنین برای زمانی که افراد بدون روش‌های محافظتی رابطه‌ی جنسی برقرار می‌کنند، مفید است. اما آیا از عوارض قرص اورژانسی ضد بارداری خبر دارید؟ می‌دانید بهترین زمان برای مصرف این قرص چه زمانی‌ است؟ چه‌قدر می‌تواند در پیشگیری از بارداری موثر باشد؟ در این مقاله به هر آن‌چه درباره‌ی قرص اورژانسی نیاز است بدانید خواهیم پرداخت .

قرص اورژانسی چیست؟

قرص لونژیل، که بیش‌تر با نام قرص اورژانسی ضدبارداری شناخته می‌شود، قرصی برای جلوگیری از بارداری پس از رابطه جنسی (ECP) است. این قرص در جلوگیری از بارداری ناخواسته پس از رابطه جنسی محافظت‌نشده، یا در صورت بروز هر گونه مشکل در سایر روش‌های جلوگیری از بارداری مانند استفاده از کاندوم، کاربرد دارد. هورمون‌ها و ترکیبات موجود در قرص اورژانسی، باعث تأخیر در تخمک‌گذاری شده یا مانع از لقاح تخمک و اسپرم می‌شوند. باوجود این‌که قرص پیشگیری از بارداری روشی مؤثر و شناخته شده در جلوگیری از بارداری است، اما پزشکان تاحدامکان توصیه به خودداری از مصرف این قرص می‌کنند.

 

روش‌های مختلف جلوگیری از بارداری اورژانسی

قرص اورژانسی ضدبارداری به دو دسته کلی تقسیم می‌شود:

• لوونرژسترول (Levonorgestrel)، که می‌توان آن را تا ۳ روز پس از رابطه جنسی محافظت‌نشده مصرف کرد. این دارو در ایران در دو دوز ۰/۷۵ و ۱/۵ میلی‌گرم موجود است.
• اُلی‌پریستال‌ استات (Ulipristal Acetate)، که می‌توان آن را تا ۵ روز پس از رابطه جنسی محافظت‌نشده مصرف کرد. این دارو در ایران موجود نیست. 

البته داروهای دیگری هم هستند که می‌توانند به‌عنوان قرص ضدبارداری اورژانسی استفاده شوند، البته کاربرد اصلی و درست آن‌ها به‌عنوان ضدبارداری‌های معمولی است، و نه اورژانسی. اما خب گاهی به دلیل در دسترس نبودن داروهای ضدبارداری اورژانسی، می‌توان از این جایگزین‌ها استفاده کرد:

• قرص کنتراسپتیو (ضدبارداری) LD
• قرص کنتراسپتیو (ضدبارداری) HD

یک روش دیگر برای جلوگیری از بارداری در مواقع اظطراری، دستگاه‌های داخل رحمی (IUD) هستند. این دستگاه‌ها در داخل رحم قرار می‌گیرند، و باعث جلوگیری از بارداری می‌شوند. اگر این دستگاه‌ها تا ۵ روز بعد از رابطه‌ی جنسی محافظت‌نشده در رحم قرار بگیرند، می‌توانند جلوی بارداری ناخواسته را بگیرند. برای قرار دادن این دستگاه‌ها، حتماً نیاز به مراجعه به پزشک متخصص است. 

لوونورژسترول

لونژیل یا لوونورژسترول، دسته‌ای دیگر از انواع قرص‌های اورژانسی جلوگیری از بارداری (ECP) است. ترکیب اصلی این قرص هورمون پروژسترون لوونورژسترول است. این قرص را می‌توان بدون نسخه‌ی پزشک و به شکل OTC تهیه کرد. لوونژسترول را باید تا 72 ساعت (3 روز) پس از رابطه جنسی محافظت‌نشده مصرف کرد. این قرص در ایران با برندهای تجاری تنسی (Tansy) و اووسیز (Ovocease)  در دوزهای ۰/۷۵ و ۱/۵ میلی‌گرم موجود است.

 

قرص اورژانسی لوونرژسترول چگونه از بارداری جلوگیری می‌کند؟

قرص لوونژسترول، به گیرنده‌های پروژسترون در هیپوتالاموس متصل شده و باعث مهار ترشح گنادوتروپین‌ها می‌شود. به دنبال آن، سطح هورمون‌های LH و FSH کاهش می‌یابد. نتیجه‌ی آن این است، که فولیکول‌های تخمدان (که دارای تخمک هستند) بالغ نشده و تخمک گذاری هم رخ نمی‌دهد. درواقع، تخمک‌ها از تخمدان آزاد نشده، و بارداری رخ نمی‌دهد. چنان‌چه لوونرژسترول پیش از تخمک‌گذاری (حدود روز ۱۴م چرخه) مصرف شود، تأثیرگذاری بیش‌تری خواهد داشت. 

هم‌چنین این دارو، ضخامت مخاط دهانه‌ی رحم را افزایش می‌دهد، که حرکت اسپرم‌ها را به سوی رحم مختل می‌کند.

زمان مصرف قرص اورژانسی

 زمان ایده آل برای استفاده از قرص اورژانسی تا 3 روز (72 ساعت) پس از رابطه جنسی محافظت‌نشده است. اما باید در نظر داشت که هر چه از زمان رابطه‌ی جنسی مدت کمتری گذشته باشد، تأثیر مصرف این قرص نیز بسیار بیشتر خواهد بود. بهتر است برای اثرگذاری بیش‌تر، بهتر است قرص اورژانسی را در ساعت‌های ابتدایی بعد از پایان رابطه جنسی مصرف شود. باید به این موضوع نیز توجه داشت که مصرف قرص اورژانسی، احتمال بارداری را به صفر نمی‌رساند و فقط تا 75 درصد احتمال  بارداری را کاهش می‌دهد. همچنین این قرص‌ها در جلوگیری از ابتلا بیماری های جنسی هیچ تأثیری ندارند.

طریقه مصرف قرص اورژانسی لوونرژسترول

قرص لوونرژسترول (لونژیل) در بازار دارویی ایران با برندهای تنسی (Tansy) و اووسیز (Ovocease)، و با دوزهای ۰/۷۵ میلی‌گرم یا ۱/۵ میلی‌گرم موجود است. برای جلوگیری از بارداری، می‌توان یک قرص ۱/۵ میلی‌گرم را یک‌جا و یا دو قرص ۰/۷۵ میلی‌گرم را یک‌جا تا ۷۲ ساعت پس از رابطه جنسی محافظت‌نشده مصرف کرد. برای کاهش مشکلات گوارشی می‌توان دو قرص ۰/۷۵ میلی‌گرم را با فاصله ۱۲ ساعت از هم مصرف کرد. اما به‌ خاطر داشته باشید که هر دو قرص باید تا ۷۲ ساعت پس از رابطه جنسی محافظت‌نشده مصرف شده باشند. 

برخی نکات هست که در هنگام مصرف قرص لوونژسترول باید در نظر داشت: 

• اگر فرد قرص را بالا بیاورد، باید دارو تکرار شود.
• برای جلوگیری از تهوع و استفراِغ، می‌توان از داروهای ضدتهوع پیش از مصرف قرص لوونژسترول استفاده کرد. فراموش نکنید که حتماً برای مصرف داروهای ضدتهوع با پزشک یا داروساز خود مشورت کنید. 
• این دارو را می‌توان بیش‌تر از یک بار در یک چرخه قاعدگی هم مصرف کرد. تا ۶ بار مصرف در یک چرخه قاعدگی هم می‌تواند مؤثر باشد. اما بیش‌تر از آن، ممکن است باعث کاهش اثربخشی شود. به‌طور کلی توصیه می‌شود تا بیش‌تر از ۲ بار در یک چرخه قاعدگی مصرف نشود. 
• اگر شاخص توده‌ی بدنی (BMI) فرد بالاتر از ۳۰ باشد، اثر لوونژسترول کاهش می‌یابد. در این موارد، استفاده از دستگاه‌های داخل رحمی یا IUD توصیه می‌شود، زیرا اثرگذاری آن‌‌ها وابسته به وزن نیست. 
• باید تا ۳ هفته بعد از مصرف لوونرژسترول، قاعدگی رخ دهد. در غیر این صورت، فرد باید آزمایش بارداری انجام بدهد.

طریقه مصرف قرص ضدبارداری LD برای جلوگیری از بارداری اورژانسی

این قرص درواقع یک ضدبارداری معمولی است که در حالت عادی روز از ماه مصرف می‌شود. اما در صورت در دسترس نبودن قرص‌های ضدبارداری اورژانسی، می‌توان از این قرص برای جلوگیری از بارداری ناخواسته پس از رابطه‌ی جنسی محافظت‌نشده استفاده کرد. نحوه‌ی مصرف این دارو برای این منظور به روش زیر است:

مصرف ۴ قرص LD، سپس ۱۲ ساعت فاصله و  مصرف ۴ قرص LD دیگر. فراموش نکنید که همه‌ی قرص‌ها باید تا حداکثر ۷۲ ساعت پس از رابطه‌ی جنسی محافظت‌نشده مصرف شوند. 

طریقه مصرف قرص ضدبارداری HD برای جلوگیری از بارداری اورژانسی

این قرص هم همانند قرص ضدبارداری LD، درواقع یک ضدبارداری معمولی است که در حالت عادی روز از ماه مصرف می‌شود. اما در صورت در دسترس نبودن قرص‌های ضدبارداری اورژانسی، می‌توان از این قرص برای جلوگیری از بارداری ناخواسته پس از رابطه‌ی جنسی محافظت‌نشده استفاده کرد. نحوه‌ی مصرف این دارو برای این منظور به روش زیر است:

مصرف ۲ قرص HD، سپس ۱۲ ساعت فاصله و مصرف ۲ قرص HD دیگر. فراموش نکنید که همه‌ی قرص‌ها باید تا حداکثر ۷۲ ساعت پس از رابطه‌ی جنسی محافظت‌نشده مصرف شوند.

 استفاده از دستگاه‌های داخل رحمی یا IUD برای جلوگیری از بارداری اورژانسی

می‌توان گفت این دستگاه‌ها در مواردی که دیگر روش‌های جلوگیری از بارداری اورژانسی اثربخشی مناسبی ندارند، کاربرد دارند.

1. هنگامی که وزن فرد بالاست و BMI او بالای ۳۰ است، اثر قرص‌های ضدبارداری اورژانسی کاهش می‌یابد. در این هنگام، استفاده از دستگاه‌های داخل رحمی به‌عنوان یک روش جلوگیری از بارداری اورژانسی توصیه می‌شود. 
2. هنگامی که بیش‌تر از ۳ روز (۷۲ ساعت) از رابطه‌ی جنسی محافظت‌نشده گذشته است. همان‌طور که گفتیم، قرص‌های ضدبارداری اورژانسی، حتماً باید در همان ۷۲ ساعت اول مصرف شوند، اما این دستگاه‌ها تا ۵ روز (۱۲۰ ساعت) پس از رابطه‌ی جنسی محافظت‌نشده هم می‌توانند اثرگذار باشند. 
3. در هنگامی که فرد داروهایی مصرف می‌کند که با قرص‌های ضدبارداری اورژانسی تداخل داشته و باعث کاهش اثربخشی این قرص‌ها می‌شود.

عوارض‌جانبی قرص ضدبارداری لوونرژسترول

مصرف هیچ ماده‌ی شیمیایی بدون عارضه نیست. قرص اورژانسی نیز مانند هر قرص و داروی دیگری، ممکن است دارای یک‌سری عوارض‌جانبی رایج و تعدادی عوارض نادر و گاه خطرناک باشد. البته جای نگرانی نیست. بیش‌تر عوارض‌جانبی قرص اورژانسی رایج و خفیف‌اند و بدون نیاز به مداخله پزشکی برطرف می‌شوند. از رایج‌ترین عوارض‌جانبی قرص اورژانسی می‌توان موارد زیر را نام برد:

• درد شکم (شایع‌ترین عارضه‌ی قرص اورژانسی)
• تهوع و استفراغ
• سردرد
• خونریزی و لکه‌بینی
• خستگی بدون علت
• تغییرات خلق‌وخو

 

با این وجود، همان‌طور که گفتیم امکان بروز عوارض‌جانبی نادر و جدی در صورت مصرف قرص اورژانسی نیز وجود دارد. مصرف این قرص ممکن است عوارض‌جانبی زیر را در پی داشته باشد، هرچند خیلی رایج نیستند:

• واکنش آلرژیک
• لخته‌شدن خون
• فشارخون بالا
• آسیب‌های کبدی

تداخلات دارویی قرص ضدبارداری اورژانسی یا لوونرژسترول

درصورتی‌که قصد مصرف قرص اورژانسی را دارید، حتماً پیش از مصرف باید به تداخلات دارویی این قرص نیز توجه داشته باشید. تعدادی از داروها بر میزان اثربخشی قرص پیشگیری اورژانسی تأثیر دارند و در صورت مصرف هم‌زمان با این قرص می‌توانند احتمال بارداری ناخواسته را افزایش دهند. برخی از داروهایی که با این قرص تداخل دارند عبارت‌اند از:

• داروهای ضد صرع مانند کاربامازپین، فنی‌توئین، و اتوسوکسیمید
• داروهای ضد سل مانند ریفابوتین و ریفامپین
• داروهای ضدقارچ  مانند کتوکونازول و ایتراکونازول
• داروهای ضد HIV مانند نلفیناویر و ریتوناویر
• داروهای گیاهی مانند گل راعی و خار مریم

باید توجه داشت که این داروها می‌توانند متابولیسم هورمون‌های موجود در قرص اورژانسی را افزایش داده و باعث کاهش اثربخشی آن‌ها شوند. بنابراین درصورتی‌که قصد مصرف این داروها را دارید، حتماً با یک پزشک متخصص یا داروساز باتجربه مشورت کنید. گاهی استفاده از سایر روش‌های پیشگیری از بارداری مانند استفاده از کاندوم بهتر است. استفاده از کاندوم برای جلوگیری از انتقال بیماری جنسی نیز بسیار مؤثر است.

 

چه زمان‌هایی نباید از قرص ضدبارداری اورژانسی استفاده کرد؟

مصرف قرص اورژانسی برای گروه‌های زیر اصلاً مناسب نیست و در صورت مصرف می‌تواند عوارض جبران‌ناپذیری را به همراه داشته باشد:

• زنان باردار
• افراد مبتلا به بیماری‌های کبد و کلیه
• افراد مبتلا به فشارخون
• افرادی با سابقه آلرژی به ترکیبات قرص‌ها و مواد دارویی
• افرادی با سابقه سکته مغزی و لخته‌شدن خون

گروه‌های ذکر شده بهتر است با یک پزشک متخصص زنان مشورت کنند؛ و از راهکارهای جایگزین و کم عارضه‌تر به‌منظور پیشگیری از بارداری استفاده کنند.

 

قرص اورژانسی و چرخه قاعدگی؛ آیا بعد از مصرف قرص اورژانسی خون‌ریزی رخ می‌دهد؟

بسیاری از زنان، پس از مصرف قرص اورژانسی ممکن است خون‌ریزی خفیفی را به شکل لکه‌بینی تجربه کنند. این خون‌ریزی برای همه پیش نمی‌آید و اگر اتفاق افتاد هم جای نگرانی نیست. خون‌ریزی‌ای که پس از مصرف قرص اورژانسی ایجاد می‌شود؛ با عادت ماهانه متفاوت است و دلیل آن افزایش ناگهانی سطح هورمون‌ها در بدن است. لکه‌بینی ایجاد شده پس از مصرف قرص اورژانسی، تنها به مدت یک یا دو روز ادامه خواهد داشت. مقدار این خون‌ریزی در مقایسه با خونریزی‌های ماهانه بسیار کمتر است؛ بنابراین در صورت مشاهده خون‌ریزی شدید، حتماً هر چه زودتر به پزشک متخصص مراجعه کنید. باید توجه داشت که این نوع لکه‌بینی با خون‌ریزی لانه‌گزینی نیز تفاوت دارد. یکی از علائم اولیه بارداری، خونریزی لانه‌گزینی است و در برخی از خانم‌ها، بعد از تاخیر در عادت ماهانه رخ می‌دهد.

 

زمان قاعدگی (پریود) بعد از مصرف قرص ضدبارداری اورژانسی

به این دلیل که پاسخ‌دهی به قرص اورژانسی در افراد مختلف متفاوت است، پیش‌بینی زمان دقیق قاعدگی (پریود) پس از مصرف قرص اورژانسی ممکن نیست. برخی از افراد گزارش داده‌اند که پس از  مصرف قرص اورژانسی، قاعدگی‌شان سر موقع رخ داده است. ممکن هم هست که قاعدگی (پریود) چند روز دیرتر یا زودتر از زمان معمول رخ دهد. حتی پریود شدن تا 10 روز پس از مصرف قرص اورژانسی نیز ممکن است؛ که در این صورت، می‌توان از کارکرد صحیح قرص و منتفی بودن بارداری اطمینان حاصل کرد.

 

علائم بارداری بعد از مصرف قرص اورژانسی

قرص اورژانسی اگر طبق دستور و به شکل صحیح مصرف شود، احتمال بارداری را تا حد بسیار زیادی کاهش می‌دهد. اما باید توجه داشت که تأثیرگذاری قرص‌های اورژانسی ۱۰۰ درصد نیست؛ و هنوز احتمال بارداری وجود دارد. برخی‌ از علائم رایج بارداری پس از مصرف قرص اورژانسی عبارت‌ند از:

• تاخیر در پریود بیشتر از 3 هفته
• خونریزی غیرطبیعی
• حالت تهوع و استفراغ
• خستگی بی‌دلیل و غیرطبیعی
• تورم سینه یا حساسیت
• سردرد یا سرگیجه
• تغییرات خلق‌وخو یا بی‌حوصلگی
• نفخ یا گرفتگی شکم

باید به این نکته توجه داشت که این علائم ممکن است به‌خاطر موارد دیگری باشند و داشتن یک یا چند مورد از این علائم لزوماً به معنای بارداری نیست.

 

اثرات قرص اورژانسی بر پریود

مصرف قرص اورژانسی بر دوره‌های پریود تأثیر قابل‌توجهی ندارد؛ با این وجود، در مواردی می‌تواند باعث تأخیر یا زودتر رخ دادن  پریود شود. افزون بر این، استفاده مکرر و پیوسته از قرص اورژانسی، می‌تواند عوارض شدید و گاه جبران‌ناپذیری بر قاعدگی بگذارد. برخی از اثرات قرص اورژانسی بر پریود عبارت‌اند از:

• پریودهای نامنظم

• افزایش یا کاهش درد

• تاخیر یا تعجیل در پریود به مدت یک روز تا یک هفته

• خون‌ریزی سنگین‌تر از حد طبیعی

• خون‌ریزی سبک‌تر از حد طبیعی

• پریود طولانی‌تر از حد طبیعی

• پریود کوتاه‌تر از حد طبیعی

• خون‌ریزی یا لکه‌بینی

 

قرص اورژانسی ضد بارداری در شیردهی

در دوران شیردهی و پس از زایمان، امکان بارداری مجدد وجود دارد؛ حتی اگر پریود هم رخ ندهد. به همین‌خاطر، نیاز است تا درمورد مصرف قرص اورژانسی در دوران شیردهی حتماً با یک پزشک متخصص مشورت کنید. معمولاً استفاده از قرص لوونورژسترول یا اولیپریستال استات، پس از گذشت ۲۱ روز از زایمان و در دوران شیردهی مانعی ندارد. علاوه بر این، پس از زایمان استفاده از IUD (دستگاه‌های داخل رحمی) نیز امکان‌پذیر است. این دستگاه‌ها یکی از مطمئن‌ترین روش‌های پیشگیری از بارداری هستند. 

 

بهترین قرص اورژانسی ضدبارداری

بهترین قرص اورژانسی ضد بارداری قرصی است که عوارض جانبی کمتر و اثرگذاری بیشتری داشته باشد. در ادامه دو مورد از بهترین قرص‌های ضد بارداری موجود در بازار را معرفی می‌کنیم:

• قرص اووسیز
• قرص تنسی

 

سخن پایانی

در این مقاله از مجله زیوش، با قرص اورژانسی و کاربرد آن در پیشگیری از بارداری آشنا شدیم. انواع قرص ضدبارداری اورژانسی را شناختیم و عوارض جانبی این قرص را بررسی کردیم. در ادامه نیز نکاتی را درمورد زمان و نحوه مصرف این قرص برای جلوگیری از بارداری و حداکثر تأثیرگذاری آن، ذکر کردیم. مصرف قرص اضطراری ضدبارداری اگرچه صددرصد از بارداری جلوگیری نمی‌کند، اما در شرایط اضطراری می‌تواند گزینه‌ای بسیار مناسب باشد.

 

سؤالات متداول

قرص ضد بارداری اورژانسی تا چند روز تأثیر دارد؟

قرص اورژانسی را تا 72 ساعت پس از رابطه جنسی محافظت‌نشده می‌توان مصرف کرد، اما در صورت مصرف زودتر، اثرگذاری آن و احتمال پیشگیری از بارداری بیشتر است.

آیا بعد از مصرف قرص اورژانسی احتمال بارداری هست؟

بله احتمال بارداری وجود دارد، اما قرص اورژانسی به مقدار قابل‌توجهی (حدود 70 الی 90 درصد) این احتمال را کاهش می‌دهد.

آیا قرص اورژانسی باعث سقط‌جنین می‌شود؟

خیر. قرص پیشگیری از بارداری اورژانسی باعث سقط‌جنین نمی‌شود؛ فقط از بارداری جلوگیری می‌کند.

بعد از مصرف قرص اورژانسی آیا احتمال بارداری خارج از رحم وجود دارد؟

بله؛ احتمال بارداری خارج از رحم وجود دارد، اما بسیار نادر است. اگر علائم غیرعادی مانند درد شدید یا خونریزی غیرمعمول دیده شد، باید هرچه زودتر به پزشک متخصص مراجعه شود.

دلیل پریود نشدن پس از مصرف قرص ضد بارداری اورژانسی چیست؟

پریود نشدن بعد از مصرف قرص اورژانسی، می‌تواند به دلایل مختلفی از جمله تغییرات هورمونی، استرس و اضطراب یا حتی بارداری رخ دهد. اگر قاعدگی بیش از ۳ هفته تأخیر داشت، بهتر است فرد تست بارداری انجام دهد و با پزشک مشورت کند.

در چه صورت قرص ضد بارداری اورژانسی اثر نمی‌کند؟

قرص اورژانسی در موارد زیر ممکن است عمل نکند.

• اگر بیش از 72 ساعت پس از رابطه جنسی مصرف شود؛
• تخمک‌گذاری قبلاً رخ‌داده باشد؛
• داروها یا مواد غذایی خاصی مصرف شود که با عملکرد قرص تداخل دارند (داروهایی مانند آنتی‌بیوتیک‌ها و آنتی‌اکسیدان‌ها یا مواد غذایی مثل کربوهیدرات‌های ساده).

چند روز بعد از مصرف قرص اورژانسی پریود می‌شویم؟

پریود معمولاً 1 تا 2 هفته پس از مصرف قرص اورژانسی رخ می‌دهد، اما بسته پاسخ بدن به دارو، ممکن است تا چند روز زودتر یا دیرتر نیز اتفاق بیفتد. در صورتی که قاعدگی تا ۳ هفته پس از مصرف قرص اورژانسی ضدبارداری رخ نداد، فرد باید تست بارداری بدهد.

از کجا بفهمیم قرص اورژانسی اثر کرده است؟

اگر قاعدگی در موعد مقرر یا با کمی تأخیر شروع شود، نشان می‌دهد که قرص اورژانسی اثر کرده است.

تا چند روز بعد از رابطه می‌شود قرص اورژانسی خورد؟

حداکثر تا 72 پس از برقراری رابطه‌ی جنسی محفاظت‌نشده می‌توان از قرص اورژانسی استفاده کرد؛ پس از این زمان اثرگذاری قرص به شدت کاهش می‌یابد و احتمال بارداری بیشتر می‌شود.