اسیدی شدن خون در دیابت یا کتواسیدوز دیابتی چیست؟

کتواسیدوز دیابتی یکی از خطرناک‌ترین عوارض دیابت است که نیاز به توجه فوری دارد. این وضعیت زمانی رخ می‌دهد که بدن به دلیل کمبود انسولین، قادر به استفاده از گلوکز، به عنوان منبع اصلی انرژی نیست و به‌ جای آن از چربی‌ها برای تأمین انرژی استفاده می‌کند. این فرآیند باعث تولید بیش از حد کتون‌ها در خون و اسیدی شدن تدریجی آن می‌شود. اسیدی شدن خون در دیابت یا همان کتواسیدوز دیابتی، یک وضعیت اورژانسی است که اگر به‌موقع درمان نشود، خطراتی بسیار جدی به‌دنبال دارد. در این مقاله، به‌طور جامع به بررسی علائم، دلایل، عوارض، روش‌های تشخیص و درمان کتواسیدوز دیابتی می‌پردازیم و همچنین نکاتی برای پیشگیری از این وضعیت ارائه خواهیم داد.

 

کتواسیدوز دیابتی در کدام نوع دیابت بیشتر دیده می‌شود؟

کتواسیدوز دیابتی بیشتر در دیابت نوع ۱ مشاهده می‌شود؛ اما ممکن است در شرایط خاص، در دیابت نوع ۲ نیز رخ دهد. آگاهی از این تفاوت‌ها، می‌تواند به مدیریت بهتر بیماری کمک کند. این عارضه عمدتاً در افراد مبتلا به دیابت نوع ۱ دیده می‌شود. در دیابت نوع ۱، بدن به‌طور کامل قادر به تولید انسولین نیست و این امر نیاز به تزریق منظم انسولین را ایجاد می‌کند. اگر سطح انسولین در بدن به‌اندازه کافی نباشد، خطر این وضعیت به‌شدت افزایش می‌یابد.

در دیابت نوع ۲، کتواسیدوز دیابتی کمتر دیده می‌شود؛ اما در شرایط خاص، باز هم ممکن است رخ دهد. افرادی مبتلا به دیابت نوع ۲ که معرض استرس شدید، عفونت‌های جدی یا تغییرات ناگهانی قرار دارند، ممکن است به این عارضه مبتلا شوند. این وضعیت بیشتر در افرادی دیده می‌شود که کنترل ضعیفی بر دیابت خود دارند یا دچار عوارض جانبی ناشی از داروها هستند. آگاهی از این تفاوت‌ها و مدیریت صحیح دیابت، می‌تواند به پیشگیری از کتواسیدوز دیابتی کمک کند و افراد را از خطرات احتمالی این وضعیت دور نگه دارد.

خلاصه: کتواسیدوز دیابتی به‌طور معمول در دیابت نوع 1 رخ می‌دهد، اما گاهی اوقات این مشکل، در افراد مبتلا به دیابت نوع 2 نیز دیده می‌شود.

 

دلایل کتواسیدوز دیابتی

دلایل کتواسیدوز دیابتی شامل کمبود انسولین، عفونت‌ها، مصرف نادرست داروها، استرس‌های جسمی و روانی و شرایط خاص مانند دیابت بارداری است. این وضعیت معمولاً در افراد مبتلا به دیابت نوع ۱ بروز می‌کند؛ اما در برخی شرایط خاص، افراد مبتلا به دیابت نوع ۲ نیز ممکن است دچار آن شوند. در ادامه به بررسی دلایل اصلی این وضعیت می‌پردازیم:

• کمبود انسولین: اصلی‌ترین دلیل کتواسیدوز دیابتی کمبود یا نبود انسولین در بدن است. انسولین هورمونی است که به بدن کمک می‌کند گلوکز را به‌عنوان منبع انرژی مورد استفاده قرار دهد. در صورت نبود یا کمبود انسولین، بدن مجبور به استفاده از چربی‌ها برای تأمین انرژی می‌شود؛ که نتیجه آن تولید کتون‌ها است. این کتون‌ها به‌تدریج در خون تجمع یافته و باعث اسیدی شدن آن می‌شوند.
• عفونت‌: عفونت‌هایی مانند عفونت مجاری ادراری، ریوی یا حتی عفونت‌های ویروسی معمول، می‌توانند نیاز بدن به انسولین را افزایش دهند. در صورتی که این نیاز افزایش یابد و بدن قادر به تولید یا دریافت انسولین کافی نباشد، کتواسیدوز دیابتی رخ می‌دهد.
• مصرف نادرست داروها: استفاده نادرست یا ناپیوسته از انسولین و داروهای دیابتی دیگر، یکی دیگر از دلایل اصلی کتواسیدوز دیابتی است. عدم رعایت دستورات پزشک در مصرف داروها می‌تواند باعث نوسانات شدید قند خون و در نهایت منجر به این وضعیت شود. علاوه بر این، تغییرات خودسرانه در دوز داروها بدون مشورت با پزشک نیز می‌تواند خطرناک باشد.
• استرس و مشکلات جسمی: استرس‌های شدید - چه جسمی و چه روانی - می‌توانند بر عملکرد بدن تأثیر منفی بگذارند و نیاز به انسولین را در آن افزایش دهند. استرس می‌تواند ناشی از جراحی، حملات قلبی، سکته یا حتی تغییرات روانی مانند اضطراب و افسردگی باشد. در چنین شرایطی، اگر میزان انسولین در بدن کافی نباشد، ممکن است کتواسیدوز دیابتی رخ دهد.
• دیابت بارداری: در برخی از زنان باردار، دیابت بارداری ممکن است به کتواسیدوز دیابتی منجر شود. این وضعیت، به‌خصوص در صورتی که دیابت بارداری به‌خوبی کنترل نشده باشد، می‌تواند خطرناک باشد. تغییرات هورمونی در دوران بارداری ممکن است باعث افزایش مقاومت به انسولین و در نتیجه افزایش خطر این وضعیت شود.

خلاصه: دلایل کتواسیدوز دیابتی شامل کمبود انسولین، عفونت‌ها، مصرف نادرست داروها، استرس‌های جسمی و روانی و شرایط خاص مانند دیابت بارداری است. شناخت دقیق این دلایل می‌تواند به پیشگیری از این وضعیت کمک کند و افراد مبتلا به دیابت را در مدیریت بهتر بیماری خود یاری دهد.

 

علائم کتواسیدوز دیابتی

علائم کتواسیدوز دیابتی شامل تشنگی شدید، تنفس سریع، خستگی مفرط، کاهش وزن ناگهانی و بوی میوه‌ در بازدم است. این موارد نشانه‌های هشداردهنده‌ای هستند و نباید نادیده گرفته شوند. این شرایط با علائم مختلفی بروز می‌کند که ممکن است به‌سرعت فرد را در معرض خطر قرار دهد. شناخت این علائم می‌تواند به تشخیص زودهنگام و جلوگیری از بروز مشکلات جدی کمک کند. برخی از این علائم عبارتند از:

• تشنگی بیش از حد و خشکی دهان: یکی از نخستین علائم کتواسیدوز دیابتی، تشنگی شدید و خشکی دهان است. این عارضه به‌دلیل دفع زیاد مایعات از طریق ادرار، بروز پیدا می‌کند. در نهایت این دفع زیاد آب، باعث تشنگی می‌شود. این علامت معمولاً با مصرف زیاد آب همراه است.
• تکرر ادرار: وقتی مبتلا به دیابت هستید، بدن تلاش می‌کند تا از طریق کلیه‌ها، کتون‌های اضافی را از بدن دفع کند. این امر باعث تکرر ادرار می‌شود. تکرر ادرار نیز به نوبه خود منجر به افزایش تشنگی و خشکی دهان خواهد شد.
• خستگی و ضعف شدید: یکی دیگر از علائم رایج کتواسیدوز دیابتی، خستگی مفرط و ضعف عمومی است. بدن به‌دلیل کمبود انسولین نمی‌تواند از گلوکز به‌عنوان منبع انرژی استفاده کند، بنابراین از چربی‌ها استفاده می‌کند که این امر باعث تولید کتون‌ها و در نهایت کاهش سطح انرژی بدن می‌شود.
• تنفس سریع و عمیق: در پاسخ به اسیدی شدن خون، بدن سعی می‌کند با افزایش تنفس، اسیدهای اضافی را از طریق دی‌اکسید کربن دفع کند. این نوع تنفس که به نام «تنفس کاسمال» شناخته می‌شود، معمولاً سریع، عمیق و به‌شدت قابل‌مشاهده است.
• بوی میوه‌ در بازدم: یکی از ویژگی‌های خاص کتواسیدوز دیابتی، بوی میوه‌ یا استون در نفس فرد است؛ که ناشی از تجمع کتون‌ها در خون است. این بو به‌خصوص زمانی قابل تشخیص است که سطح کتون‌ها بسیار بالا باشد.
• حالت تهوع و استفراغ: تجمع کتون‌ها در بدن می‌تواند باعث تحریک معده و دستگاه گوارش شود که نتیجه آن تهوع و استفراغ است. این علائم ممکن است منجر به کاهش شدید وزن و افزایش خطر کم‌آبی بدن شوند.
• کاهش وزن ناگهانی: به‌دلیل تجزیه چربی‌ها برای تامین انرژی و دفع مایعات اضافی، کاهش وزن ناگهانی و شدیدی ممکن است رخ دهد. این کاهش وزن معمولاً بدون تغییر در رژیم غذایی یا افزایش فعالیت بدنی اتفاق می‌افتد.

این علائم نشان‌دهنده یک وضعیت اورژانسی هستند و در صورت مشاهده هر یک از آن‌ها، باید فوراً به پزشک مراجعه کرد.

خلاصه: علائم اصلی بروز کتواسیدوز دیابتی، شامل تشنگی شدید، تنفس سریع، خستگی مفرط، کاهش وزن ناگهانی و بوی میوه‌ در بازدم است. در صورت مشاهده این علائم، باید در اسرع وقت به پزشک مراجعه کنید.

 

عوارض کتواسیدوز دیابتی

کتواسیدوز دیابتی می‌تواند عوارض جدی از جمله کما، نارسایی کلیوی، ورم مغزی و حتی مرگ را به‌دنبال داشته باشد. بنابراین درمان سریع و مناسب این وضعیت حیاتی است. این وضعیت اگر به‌موقع تشخیص داده و درمان نشود، ممکن است عوارض جدی و خطرناکی به‌دنبال داشته باشد. برخی از این عوارض عبارتند از:

• کمای دیابتی: یکی از خطرناک‌ترین عوارض کتواسیدوز دیابتی، کمای دیابتی است. این وضعیت زمانی رخ می‌دهد که سطح کتون‌ها و اسیدیته خون به حدی بالا می‌رود؛ در نتیجه عملکرد مغز به‌شدت مختل می‌شود. در این حالت، فرد به‌طور کامل هوشیاری خود را از دست می‌دهد و نیاز به مداخلات پزشکی فوری دارد. کمای دیابتی یک وضعیت اورژانسی است که اگر به‌موقع درمان نشود، ممکن است به مرگ منجر شود.
• نارسایی کلیوی: کتواسیدوز دیابتی می‌تواند باعث نارسایی کلیوی شود. دفع زیاد مایعات و الکترولیت‌ها از طریق کلیه‌ها برای دفع کتون‌ها، می‌تواند به کلیه‌ها آسیب برساند و در نهایت منجر به نارسایی کلیوی گردد. این وضعیت ممکن است نیاز به دیالیز داشته باشد و در موارد شدید، نارسایی کلیوی می‌تواند دائمی باشد.
• ورم مغزی: در برخی موارد، کتواسیدوز دیابتی می‌تواند به ورم مغزی منجر شود. این وضعیت به‌خصوص در کودکان و نوجوانان مبتلا به دیابت نوع ۱ بیشتر دیده می‌شود. ورم مغزی ممکن است به‌طور ناگهانی رخ دهد و باعث علائمی مانند سردرد شدید، تهوع، استفراغ، تاری دید و کاهش هوشیاری شود. این عارضه می‌تواند بسیار خطرناک باشد و نیاز به مراقبت‌های ویژه پزشکی دارد.
• مرگ: اگر تشخیص و درمان کتواسیدوز دیابتی به‌موقع اتفاق نیفتد، ممکن است به مرگ منجر شود. این وضعیت به دلیل اسیدی شدن شدید خون و اختلال در عملکرد اندام‌های حیاتی رخ می‌دهد. مرگ ناشی از این شرایط، بیشتر در افرادی رخ می‌دهد که به‌موقع به پزشک مراجعه نمی‌کنند یا درمان مناسبی دریافت نمی‌کنند.

خلاصه: عوارض اصلی و خطرناک کتواسیدوز دیابتی، شامل کمای دیابتی، نارسایی کلیوی و ورم مغزی است.

 

تشخیص کتواسیدوز دیابتی

تشخیص کتواسیدوز دیابتی با آزمایش‌های خون و ادرار که سطح کتون‌ها، قند خون و pH خون را اندازه‌گیری می‌کنند، انجام می‌شود. تشخیص به‌موقع برای جلوگیری از عوارض جدی اهمیت بسیاری دارد. تشخیص این وضعیت معمولاً از طریق ترکیبی از علائم بالینی و آزمایشات پزشکی صورت می‌گیرد. مراحل تشخیص شامل موارد زیر است:

• آزمایش قند خون: یکی از اولین و مهم‌ترین آزمایش‌ها برای تشخیص کتواسیدوز دیابتی، آزمایش قند خون است. اندازه‌گیری قند خون به‌صورت منظم برای افرادی که مبتلا به دیابت هستند، می‌تواند به پیشگیری از بروز این مشکل کمک کند.
• آزمایش کتون خون و ادرار: برای تایید وجود کتواسیدوز، اندازه‌گیری سطح کتون‌ها در خون و ادرار انجام می‌شود. کتون‌ها محصول جانبی تجزیه چربی‌ها هستند و تجمع آنها در خون نشان‌دهنده اسیدی شدن خون است. آزمایش کتون به‌ویژه در افرادی که علائم کتواسیدوز دیابتی را نشان می‌دهند، ضروری است.
• آزمایش سطح pH خون: برای بررسی میزان اسیدیته خون، آزمایش pH انجام می‌شود. در کتواسیدوز دیابتی، سطح pH خون پایین‌تر از حد نرمال است که نشان‌دهنده افزایش اسیدیته خون است. این آزمایش به پزشکان کمک می‌کند تا شدت کتواسیدوز را ارزیابی و برنامه درمانی مناسبی را اجرا کنند.
• آزمایش الکترولیت‌ها: اندازه‌گیری سطح الکترولیت‌های خون مانند سدیم، پتاسیم و کلرید نیز ممکن است برای ارزیابی وضعیت بیمار و تصمیم‌گیری در مورد درمان لازم باشد. اختلالات الکترولیتی می‌توانند به عوارض جدی منجر شوند و نیاز به تنظیم و مدیریت دقیق دارند.

خلاصه: تشخیص زودهنگام کتواسیدوز دیابتی می‌تواند از عوارض جدی جلوگیری و بهبود وضعیت بیمار را تسریع کند. روش‌های تشخیصی نیز شامل معاینات بالینی و تست‌های آزمایشگاهی است.

 

پیشگیری از کتواسیدوز دیابتی

پیشگیری از کتواسیدوز دیابتی با کنترل دقیق قند خون، مصرف منظم داروها و مراقبت‌های پزشکی مداوم امکان‌پذیر است. همچنین، آگاهی از علائم اولیه و اقدام به‌موقع، می‌تواند از بروز این وضعیت جلوگیری کند. پیشگیری از کتواسیدوز دیابتی نیازمند رعایت دقیق دستورات پزشکی و توجه به وضعیت سلامت است. اقدامات پیشگیرانه می‌توانند خطر بروز این وضعیت را به‌طور قابل‌توجهی کاهش دهند. برخی از روش‌های پیشگیری شامل موارد زیر است:

• کنترل مداوم قند خون: مهم‌ترین عامل در پیشگیری از کتواسیدوز دیابتی، کنترل دقیق سطح قند خون است. بیماران مبتلا به دیابت باید به‌طور منظم سطح قند خون خود را اندازه‌گیری کنند و بر اساس نتایج، دوز انسولین یا داروهای دیگر را تنظیم کنند. این کار به جلوگیری از افزایش ناگهانی قند خون و در نتیجه کاهش خطر اسیدی شدن آن کمک می‌کند.
• مصرف منظم داروها: مصرف منظم و صحیح داروهای دیابت، به‌ویژه انسولین، از اهمیت بالایی برخوردار است. بیماران باید دستورات پزشک را در مورد زمان و دوز مصرف داروها به‌دقت رعایت کنند و از تغییرات خودسرانه در رژیم دارویی خود بپرهیزند. در صورت نیاز به تغییر دوز یا نوع دارو، این کار باید تحت نظر پزشک انجام شود.
• آگاهی از علائم اولیه: آگاهی از علائم اولیه کتواسیدوز دیابتی و توجه به هرگونه تغییر در وضعیت سلامت، می‌تواند به تشخیص زودهنگام و درمان سریع کمک کند. بیماران باید با علائم هشدار دهنده مانند تشنگی شدید، خستگی مفرط، تنفس سریع و بوی میوه‌ای در نفس آشنا باشند و در صورت مشاهده این علائم، فوراً به پزشک مراجعه کنند.
• مراقبت‌های منظم پزشکی: مراجعه منظم به پزشک و انجام آزمایشات دوره‌ای برای بررسی وضعیت دیابت و تنظیم درمان از اهمیت بالایی برخوردار است.
• مدیریت استرس: مدیریت استرس و کاهش آن نیز می‌تواند به پیشگیری از کتواسیدوز دیابتی کمک کند. استرس می‌تواند باعث افزایش سطح قند خون و نیاز به انسولین شود، بنابراین مدیریت صحیح آن از اهمیت زیادی برخوردار است.

خلاصه: پیشگیری از کتواسیدوز دیابتی نیازمند توجه مداوم به وضعیت سلامت و رعایت دقیق دستورات پزشکی است. با انجام این اقدامات، می‌توان خطر بروز این وضعیت جدی را به حداقل رساند.

 

روش‌های درمان کتواسیدوز دیابتی

درمان کتواسیدوز دیابتی شامل تزریق انسولین برای کاهش قند خون، تأمین مایعات بدن برای جلوگیری از کم‌آبی و اصلاح اختلالات الکترولیتی و اسیدیته خون است. این کار باید به‌سرعت و تحت نظارت پزشک انجام شود؛ زیرا این وضعیت می‌تواند سریعاً باعث مشکلات جدی شود. مراحل درمانی این عارضه به شرح زیر است:

• تزریق انسولین: اولین و مهم‌ترین مرحله در درمان کتواسیدوز دیابتی، تزریق انسولین است. انسولین به کنترل سطح قند خون کمک می‌کند و باعث توقف تولید کتون‌ها رمی‌شود. تنظیم دقیق دوز انسولین بسیار حیاتی است و سطح قند خون بیمار باید به‌طور مرتب کنترل شود.
• تامین مایعات: بدن در این شرایط به دلیل از دست دادن مایعات از طریق ادرار و تعریق، دچار کم‌آبی می‌شود که می‌تواند وضعیت بیمار را وخیم‌تر کند. بنابراین، تامین مایعات به‌صورت وریدی یکی دیگر از مراحل درمان کتواسیدوز دیابتی است.
• اصلاح اختلالات الکترولیتی: در کتواسیدوز دیابتی، سطح الکترولیت‌های خون ممکن است تغییر کند که نیاز به تنظیم دارد. پتاسیم، سدیم و کلرید از جمله الکترولیت‌هایی هستند که باید به‌دقت کنترل شوند. اختلالات الکترولیتی می‌توانند به مشکلات قلبی و عصبی منجر شوند؛ بنابراین تنظیم آن‌ها از اهمیت بالایی برخوردار است.
• اصلاح اسیدیته خون: در موارد شدید کتواسیدوز دیابتی، ممکن است نیاز به مداخلات بیشتر برای تنظیم سطح pH خون وجود داشته باشد. این کار معمولاً از طریق تجویز بیکربنات سدیم به‌صورت وریدی انجام می‌شود. بااین‌حال، این روش تنها در موارد شدید و با احتیاط بسیار به‌کار می‌رود؛ زیرا تغییرات ناگهانی در سطح pH می‌تواند عوارض جانبی داشته باشد.
• چکاپ مداوم: بیماران مبتلا به کتواسیدوز دیابتی باید به‌طور مداوم باید تحت نظر باشند. کنترل منظم قند خون، الکترولیت‌ها و علائم بالینی بیمار اهمیت زیادی دارد. این کار به تیم درمانی کمک می‌کند تا وضعیت بیمار را به‌دقت مانیتور کنند و در صورت لزوم، مداخلات لازم را انجام دهند.

خلاصه: درمان کتواسیدوز دیابتی شامل تزریق انسولین برای کاهش قند خون، تأمین مایعات بدن برای جلوگیری از کم‌آبی و اصلاح اختلالات الکترولیتی و اسیدیته خون است. این کار باید به‌سرعت و تحت نظارت پزشک انجام شود.

 

سخن پایانی

کتواسیدوز دیابتی یکی از خطرناک‌ترین عوارض دیابت است که می‌تواند به سرعت باعث وضعیت‌های بحرانی شود. در این شرایط، شناخت علائم اولیه، تشخیص به موقع و درمان سریع، از اهمیت بالایی برخوردار است. همچنین، با کنترل مناسب قند خون و پیروی از توصیه‌های پزشکی، می‌توان از بروز این وضعیت پیشگیری کرد. اگر دیابت دارید؛ ضروری است که همیشه هوشیار باشید و از هرگونه تغییر ناگهانی در وضعیت سلامتی خود مطلع شوید.

 

سوالات پرتکرار

کتواسیدوز دیابتی چیست؟

کتواسیدوز دیابتی یک عارضه جدی ناشی از دیابت است که در اثر کمبود انسولین و تجمع کتون‌ها در خون رخ می‌دهد. این عارضه باعث افزایش سطح قند خون و اسیدی شدن آن می‌شود که می‌تواند به عوارض خطرناکی مانند نارسایی کلیوی، ورم مغزی و حتی مرگ منجر شود.

علائم کتواسیدوز دیابتی چیست؟

علائم این عارضه شامل تشنگی شدید، خشکی دهان، ادرار زیاد، تهوع، استفراغ، درد شکم، بوی میوه‌ای در نفس، خستگی شدید، تنفس سریع و کاهش هوشیاری است. در صورت مشاهده این علائم باید به سرعت به پزشک مراجعه کرد.

کتواسیدوز دیابتی چگونه تشخیص داده می‌شود؟

تشخیص کتواسیدوز دیابتی از طریق آزمایش خون و ادرار برای بررسی سطح کتون‌ها، قند خون و pH خون انجام می‌شود. آزمایش‌های اضافی شامل بررسی الکترولیت‌ها و سطح انسولین برای ارزیابی وضعیت بیمار است.

درمان کتواسیدوز دیابتی چگونه است؟

درمان شامل تزریق انسولین برای کاهش سطح قند خون، تجویز مایعات وریدی برای رفع کم‌آبی و تنظیم الکترولیت‌ها، و در موارد شدید، تنظیم اسیدیته خون با استفاده از بیکربنات سدیم است. این موارد باید تحت نظارت پزشک و در بیمارستان انجام شود.

چگونه می‌توان از کتواسیدوز دیابتی پیشگیری کرد؟

پیشگیری از کتواسیدوز دیابتی شامل کنترل منظم قند خون، مصرف به‌موقع و منظم داروهای دیابت، آگاهی از علائم اولیه و مراجعه به‌موقع به پزشک است. مدیریت استرس و مراجعه منظم به پزشک نیز در پیشگیری از این وضعیت موثر است.

 

نویسنده: مهسا حدادی

ناظر علمی: دکتر علی سالاری تبار و امیرحسین ملک زاده