زخم بستر چگونه به وجود می‌آید و چطور می‌توان از آن پیشگیری کرد؟

زخم بستر نوعی آسیب به پوست و بافت زیرین آن است که بر اثر فشار مداوم و طولانی‌مدت روی پوست به وجود می‌آید. این زخم‌ها اغلب در نواحی خاصی از بدن مانند پاشنه‌ها، قوزک پا، لگن و دنبالچه دیده می‌شوند. زخم بستر با نام‌های دیگری مانند زخم فشاری، آسیب فشاری و زخم دکوبیتوس نیز شناخته می‌شود. این نوع زخم، به‌ویژه در افرادی که برای مدت طولانی بی‌حرکت هستند یا توانایی جابه‌جایی ندارند، شایع‌تر است و در صورت عدم درمان مناسب می‌تواند به عفونت‌های شدید و مشکلات جدی‌تر منجر شود.

این مقاله به بررسی علل، علائم و راه‌های درمان زخم بستر می‌پردازد. بنابراین در صورتی که با چنین مشکلی روبرو هستید یا می‌خواهید از آن پیشگیری کنید، برای شما مفید خواهد بود. از اینکه تیم تخصصی زیوش را برای آگاهی از شرایط سلامت خود انتخاب کرده‌اید، سپاسگزاریم؛ با ما همراه باشید.

نواحی بروز زخم بستر کجاست؟

زخم بستر ممکن است دردناک باشد و دچار خارش شود، اما برخی افراد با کاهش حس، قادر به احساس آن نیستند. ظاهر زخم بستر و علائمی که ایجاد می‌کند، بسته به مرحله زخم متفاوت است. مناطق رایج بروز زخم بستر شامل موارد زیر است:

• برای افرادی که از ویلچر استفاده می‌کنند:

  • استخوان دنبالچه یا باسن
  • شانه‌ها و ستون فقرات
  • پشت بازوها و پاها که به صندلی فشار وارد می‌کند

• برای افرادی که نیاز به خوابیدن در رختخواب دارند:

  • پشت یا اطراف سر
  • شانه‌ها
  • باسن، پایین کمر یا استخوان دنبالچه
  • پاشنه‌ها، مچ پا و پوست پشت زانوها

علائم زخم بستر

علائم زخم بستر بسته به شدت آسیب به بافت‌های پوست متفاوت است و شامل موارد زیر می‌شود:

• تغییر رنگ پوست
• حساسیت و درد
• گرمی یا سردی غیرطبیعی پوست
• تورم
• زخم باز یا تاول
• ترشح از زخم
• بوی نامطبوع

مراحل زخم بستر

• مرحله اول: در این مرحله، پوست به رنگ قرمز یا صورتی تغییر می‌کند، اما هنوز زخم باز نشده است. این تغییر رنگ به دلیل آسیب دیدن رگ‌های خونی سطحی زیر پوست و اختلال در جریان خون ایجاد می‌شود. این مرحله ممکن است با حساسیت به لمس، احساس گرما یا سردی، نرمی یا سفتی در ناحیه آسیب‌دیده همراه باشد.
• در افراد با پوست تیره‌تر، تغییرات رنگ ممکن است به راحتی دیده نشود و تشخیص آن نیاز به دقت بیشتری دارد. این مرحله اولین نشانه آسیب پوست است و با تغییر وضعیت و کاهش فشار می‌توان از پیشرفت آن جلوگیری کرد.
• مرحله دوم: در این مرحله، آسیب به پوست بیشتر شده و یک زخم سطحی ایجاد می‌شود که به لایه‌های عمیق‌تر پوست نفوذ نمی‌کند، ولی ممکن است پایه‌ای صورتی یا قرمز داشته باشد. پوست آسیب‌دیده ممکن است از دست برود یا بر اثر فشار شدید، خراشیده و تاول زده شود. این آسیب‌ها به دلیل فشار طولانی‌مدت باعث شکنندگی شدید پوست شده‌اند. اگر درمان به‌موقع انجام نشود، این مرحله می‌تواند به مراحل بعدی پیشرفت کند.
• مرحله سوم: در این مرحله، زخم به لایه‌های چربی زیر پوست (هیپودرم) نفوذ می‌کند. آسیب عمیق‌تر شده و ناحیه آسیب‌دیده ممکن است وسیع‌تر شود و به بافت‌های چربی برسد. این زخم‌ها عمیق‌تر از مرحله دوم هستند و به دلیل آسیب به بافت‌های چربی، ترمیم آن‌ها دشوارتر می‌شود. درمان فوری ضروری است تا از پیشرفت آسیب به لایه‌های عضلانی و استخوانی جلوگیری شود.
• مرحله چهارم: این مرحله شدیدترین نوع زخم بستر است. در این مرحله زخم به تمام سه لایه پوست نفوذ می‌کند و به بافت‌های عمیق‌تر، همچون عضلات، تاندون‌ها و حتی استخوان‌ها می‌رسد. آسیب در این مرحله بسیار گسترده است و ممکن است عفونت‌های شدیدی ایجاد شود. این زخم‌ها به‌شدت دردناک هستند و درمان آن‌ها به مراقبت‌های پزشکی ویژه نیاز دارد. درمان ممکن است شامل جراحی برای حذف بافت‌های مرده، استفاده از پیوند پوستی و درمان‌های ضدعفونی‌کننده باشد.

در هر مرحله از زخم بستر، درمان سریع و مناسب می‌تواند از پیشرفت زخم جلوگیری کند. زخم بستر عفونی ممکن است با علائم زیر همراه باشد:

• تب و لرز (که معمولاً نشان‌دهنده شروع عفونت هستند.)
• درد شدید در ناحیه زخم
• بوی نامطبوع از محل زخم
• قرمزی و داغی بیشتر در ناحیه زخم
• تورم در ناحیه آسیب‌دیده
• ترشح مایع چرکی از زخم

علت اصلی زخم بستر چیست؟

فشاری که جریان خون به پوست را محدود کند، علت زخم بستر است. کم‌تحرکی پوست را آسیب‌پذیر می‌کند و احتمال زخم بستر را افزایش می‌دهد. سه عامل اصلی که به بروز زخم بستر کمک می‌کنند، عبارتند از:

1. فشار

فشار مداوم روی هر قسمت از بدن می‌تواند جریان خون به بافت‌ها را کاهش دهد. جریان خون برای رساندن اکسیژن و مواد مغذی به بافت‌ها ضروری است. بدون این مواد حیاتی، پوست و بافت‌های اطراف آسیب می‌بینند و به‌تدریج می‌میرند. افرادی که تحرک محدودی دارند، بیشتر در معرض این آسیب قرار دارند. فشار معمولاً در آن نواحی ایجاد می‌شود که عضله یا چربی کمی دارند و روی استخوان قرار گرفته‌اند. از جمله این نقاط می‌توان به ستون فقرات، دنبالچه، تیغه‌های شانه، لگن، پاشنه‌ها و آرنج‌ها اشاره کرد.

2. اصطکاک

اصطکاک زمانی رخ می‌دهد که پوست با لباس یا ملحفه تماس پیدا کند. این امر می‌تواند پوست حساس را مستعد آسیب کند، به‌ویژه اگر پوست مرطوب باشد.

3. برش

برش زمانی اتفاق می‌افتد که دو سطح در جهت مخالف حرکت کنند. به‌عنوان مثال، زمانی که سر تخت بالا برده می‌شود، ممکن است بیمار روی تخت به پایین سر بخورد. در این حالت، بدن به سمت پایین حرکت می‌کند اما پوست ممکن است حرکت نکند و باعث ایجاد کشش در جهت مخالف شود و به بافت پوست آسیب بزند.

عوامل خطر زخم بستر

احتمال بروز زخم بستر در افرادی که توانایی حرکت یا تغییر موقعیت خود را هنگام نشستن یا دراز کشیدن ندارند، بیشتر است. عوامل خطر نیز برای این افراد به شرح زیر خواهد بود:

1. بی‌تحرکی

این حالت ممکن است به دلیل مشکلات جدی سلامتی، آسیب نخاعی یا دلایل دیگر رخ دهد. عدم حرکت باعث تجمع فشار در نقاط خاصی از بدن می‌شود.

2. بی‌اختیاری

قرار گرفتن طولانی‌مدت پوست در معرض ادرار یا مدفوع، آن را آسیب‌پذیرتر کرده و احتمال زخم بستر را افزایش می‌دهد.

3. کاهش حس درد

اختلالات نخاعی، بیماری‌های عصبی و شرایطی که حس درد و ناراحتی را مختل می‌کنند، می‌توانند مانع تشخیص علائم هشداردهنده شوند. این افراد متوجه نیاز به تغییر موقعیت نمی‌شوند.

4. تغذیه و هیدراتاسیون نامناسب

بدن برای حفظ سلامت پوست و جلوگیری از تخریب بافت‌ها به مایعات، کالری، پروتئین، ویتامین‌ها و مواد معدنی کافی نیاز دارد. سوءتغذیه یا کم‌آبی خطر زخم بستر را افزایش می‌دهد.

5. بیماری‌های تأثیرگذار بر جریان خون

بیماری‌هایی مانند دیابت و مشکلات عروقی جریان خون را کاهش می‌دهند و باعث آسیب‌پذیری بافت‌ها می‌شوند.

6. سن بالا

افراد بالای 70 سال به دلیل نازک‌تر شدن پوست و کاهش الاستیسیته، بیشتر در معرض زخم بستر قرار دارند.

پیشگیری از زخم بستر شامل بهبود تحرک، حفظ بهداشت پوست، تغذیه مناسب و مدیریت بیماری‌های زمینه‌ای است.

چه کسانی در معرض بروز زخم بستر قرار دارند؟

ابتلا به بیماری‌های زیر، کودکان و بزرگسالان را بیش‌ازپیش مستعد بروز زخم بستر می‌کند:

• سرطان: ضعف عمومی بدن و کاهش توان حرکتی در بیماران سرطانی، خطر ایجاد زخم بستر را افزایش می‌دهد.
• فلج مغزی (Cerebral Palsy): این اختلال می‌تواند باعث محدودیت در حرکت و افزایش فشار روی نقاط خاص بدن شود.
• نارسایی مزمن وریدی (Chronic Venous Insufficiency): اختلال در جریان خون وریدی، پوست را مستعد زخم می‌کند.
• زوال عقل (Dementia): افراد مبتلا ممکن است نتوانند احساس ناراحتی کنند یا وضعیت خود را تغییر دهند.
• دیابت: مشکلات گردش خون و آسیب عصبی، پوست را نسبت به زخم بستر آسیب‌پذیرتر می‌سازد.
• نارسایی قلبی: کاهش کیفیت خون‌رسانی می‌تواند روند بهبود زخم را مختل کند.
• نارسایی کلیه: تجمع سموم در بدن و کاهش گردش خون، خطر زخم بستر را افزایش می‌دهد.
• سوءتغذیه: کمبود مواد مغذی حیاتی، توان بازسازی پوست را کاهش می‌دهد.
• بیماری شریان محیطی (Peripheral Artery Disease): کاهش جریان خون باعث آسیب‌پذیری بیشتر بافت‌ها می‌شود.
• آسیب طناب نخاعی یا زائده نخاعی دوشاخه (Spinal Cord Injury or Spina Bifida): عدم توانایی در حس یا حرکت باعث ایجاد فشار مداوم روی یک نقطه می‌شود.

مدیریت این شرایط و پیشگیری از زخم بستر برای این افراد بسیار حیاتی است.

عوارض زخم بستر

در صورتی که زخم بستر به موقع تشخیص داده نشود و تحت درمان مناسب قرار نگیرد، ممکن است به عوارض جدی منجر شود. برخی از مهم‌ترین عوارض زخم بستر عبارتند از:

• عفونت بافت نرم (سلولیت): باکتری‌ها می‌توانند از طریق زخم وارد بافت‌های زیرین شوند و منجر به عفونت گسترده پوست و بافت‌های نرم شوند.
• عفونت خون (سپسیس): در موارد شدید، عفونت می‌تواند از طریق ورود به جریان خون باعث سپسیس شود که این وضعیت زندگی فرد را تهدید می‌کند.
• عفونت استخوان (استئومیلیت): اگر زخم تا لایه‌های عمقی نفوذ کند، ممکن است استخوان زیرین دچار عفونت شود که درمان آن به مدت زمان طولانی نیاز دارد.
• مفصل‌التهاب (آرتریت عفونی): عفونت می‌تواند به مفاصل اطراف گسترش یابد و باعث التهاب مفصلی شود که می‌تواند به درد شدید و کاهش عملکرد حرکتی بیانجامد.
• نکروز (مرگ بافت): کمبود جریان خون به دلیل فشار مداوم می‌تواند منجر به مرگ بافت (نکروز) و گسترش زخم شود.
• درد مزمن: زخم بستر می‌تواند باعث ایجاد درد شدید و مداوم شود که نیاز به مراقبت تسکینی دارد.

برای پیشگیری از این عوارض و ترمیم و بهبود زخم بستر، تغییر وضعیت بدن به‌طور منظم، مراقبت‌های پوستی مناسب و تغذیه سالم توصیه می‌شود.

تشخیص زخم بستر چگونه انجام می‌شود؟

برای تشخیص و درمان زخم بستر، باید به یک متخصص زخم مراجعه شود. ارائه‌دهندگان مراقبت‌های بهداشتی زخم بستر را بر اساس ظاهر آن تشخیص می‌دهند و سپس مرحله‌بندی می‌کنند. برای بررسی وجود عفونت، ممکن است برخی آزمایش‌ها انجام شوند که عبارتند از:

• بیوپسی
• کشت خون و آزمایشات مرتبط
• اشعه ایکس یا ام‌آر‌آی

پیشگیری از زخم بستر

داشتن توانایی محدود برای حرکت و جابجایی بدن شما را در معرض خطر زخم بستر قرار می‌دهد. اگر مجبور به استفاده از ویلچر هستید، بی‌حرکت در بستر قرار دارید یا عوامل خطر دیگری دارید، مهم است که پوست خود را به‌طور منظم برای نشانه‌های زخم بستر بررسی کنید. اگر قادر به انجام این کار نیستید، از یک شخص نزدیک، پرستار یا متخصص بهداشت بخواهید که پوست شما را بررسی کند.

بهتر است زخم بستر را در مراحل اولیه (مرحله ۱ و ۲) شناسایی کنید، پیش از اینکه پوست شما پاره شود یا باز شدن آن بزرگ‌تر شود. این زخم‌های فشار به‌خوبی به درمان پاسخ می‌دهند. زخم‌های فشار که به لایه‌های عمیق‌تر پوست نفوذ می‌کنند (مراحل ۳ و ۴)، خطر عفونت و مشکلات دیگر را افزایش می‌دهند. در این وضعیت مراقبت پزشکی صحیح حیاتی است. همچنین ضروری است با پزشک خود در مورد روش‌هایی برای کاهش خطر بروز زخم بستر مشورت کنید.

پیشگیری از زخم بستر شامل اقداماتی برای کاهش فشار، حفظ سلامت پوست و تقویت تغذیه بیمار است. مهم‌ترین راهکارهای پیشگیرانه عبارتند از:

• کاهش فشار بر نواحی مستعد زخم با تغییر وضعیت بیمار هر ۲ ساعت در بستر و هر ۱۵ دقیقه در حالت نشسته
• استفاده از تشک‌ها و بالش‌های مخصوص (مانند تشک‌های مواج و بالش‌های فومی یا ژلی)
• اجتناب از نشستن یا خوابیدن طولانی‌مدت روی نواحی پرخطر مانند پاشنه، باسن و دنبالچه
• تمیز و خشک نگه داشتن پوست با استفاده از شوینده‌های ملایم
• انتخاب کرم‌های ترمیم‌کننده متناسب با نیاز پوست و استفاده از کرم‌های محافظ رطوبت و محصولات ضد اصطکاک برای جلوگیری از آسیب ناشی از رطوبت
• بررسی روزانه پوست از نظر علائم اولیه زخم مانند تغییر رنگ و حساسیت
• مصرف رژیم غذایی غنی از پروتئین، ویتامین C، روی (Zinc) و آهن برای حمایت از ترمیم بافت‌ها
• اطمینان از هیدراتاسیون کافی بدن برای حفظ خاصیت ارتجاعی پوست
• تشویق بیمار به حرکات ساده برای بهبود جریان خون و کاهش فشار
• استفاده از تمرینات انقباضی ایزومتریک برای حفظ قدرت عضلانی

درمان زخم بستر

درمان و مراقبت از زخم باز این‌چنینی بر اساس مرحله‌ای که زخم بستر در آن قرار دارد، وضعیت سلامت عمومی بیمار و احتمال عفونت متفاوت است. درمان شامل مراقبت‌های عمومی، مداخلات پزشکی و در برخی موارد جراحی است. در ادامه به بررسی هرکدام از این موارد می‌پردازیم:

1. درمان‌های موضعی

• تمیز کردن زخم با استفاده از محلول‌های نمکی (سالین استریل) برای شستشوی زخم
• پوشش‌های زخم (بانداژهای تخصصی):
  • پانسمان‌های هیدروکلوئیدی
  • پانسمان‌های فومی
  • پانسمان‌های آلژینات
• دبریدمان (پاک‌سازی زخم)
• حذف بافت‌های مرده از طریق روش‌های مکانیکی (جراحی)، آنزیمی (پمادهای آنزیمی) یا بیولوژیک (لارو درمانی)

2. آنتی‌بیوتیک‌ها

• در صورت وجود عفونت باکتریایی شدید، از آنتی‌بیوتیک‌های سیستمیک مانند سفالوسپورین‌ها، وانکومایسین و کلیندامایسین استفاده می‌شود.
• برای عفونت‌های موضعی، آنتی‌بیوتیک‌های موضعی مانند موپیروسین یا جنتامایسین به کار می‌رود.

3. داروهای ضدالتهاب و مسکن‌ها

• داروهای ضدالتهاب غیراستروئیدی (NSAIDs) مانند ایبوپروفن و ناپروکسن برای کاهش درد و التهاب
• در موارد درد شدید، اپیوئیدها (مانند مورفین) ممکن است تجویز شوند.

4. پمادهای ترمیم‌کننده

• استفاده از پماد برای زخم بستر که حاوی سولفادیازین نقره، اکسید روی یا عوامل رشد برای تقویت بازسازی بافت هستند، بسیار مفید است. استفاده از بهترین ترمیم‌کننده زخم باز در این مورد توصیه می‌شود.

5. درمان‌های فیزیوتراپی

• استفاده از روش‌هایی مانند درمان با فشار منفی (NPWT) برای تحریک رشد بافت و کاهش ترشحات زخم

6. درمان جراحی

در زخم‌های پیشرفته (مرحله ۳ و ۴) که با درمان‌های محافظه‌کارانه بهبود نمی‌یابند، روش‌های جراحی زیر توصیه می‌شود:

• فلپ عضلانی: جابه‌جایی بخشی از عضله به ناحیه آسیب‌دیده برای تقویت بافت
• حذف بافت‌های نکروتیک: برداشتن گسترده نواحی عفونی برای جلوگیری از انتشار عفونت
• بستن زخم با پیوند پوستی

مدت زمان بهبود زخم بستر

بهبود زخم بستگی به شدت آن دارد و زخم‌های مرحله ۱ و ۲ معمولاً طی چند هفته بهبود می‌یابند. بهبود زخم‌های مرحله ۳ و ۴ ممکن است ماه‌ها طول بکشد و نیاز به درمان مداوم داشته باشند. مهم‌ترین نکته، انجام کامل فرآیند درمانی و مراقبت از بیمار است.

سخن پایانی

زخم بستر یک چالش جدی در مراقبت‌های بهداشتی است که می‌تواند کیفیت زندگی بیماران را به‌شدت تحت تأثیر قرار دهد. پیشگیری از این عارضه از طریق مراقبت‌های مناسب، تغییرات مداوم وضعیت بدن، رعایت بهداشت پوست و تغذیه صحیح امکان‌پذیر است.

در صورت بروز زخم، تشخیص به‌موقع و مداخلات درمانی مؤثر، از جمله درمان‌های دارویی، پانسمان‌های پیشرفته و در موارد شدید، روش‌های جراحی، می‌توانند از پیشرفت زخم و عوارض جدی جلوگیری کنند. آگاهی بیمار و تیم درمانی در مدیریت صحیح زخم بستر نقش کلیدی دارد و می‌تواند به بهبود سریع‌تر و کاهش هزینه‌های درمانی منجر شود.

سؤالات متداول

1. نقش یک رژیم غذایی مغذی در زمان داشتن زخم بستر چیست؟

بسیاری از افرادی که دچار زخم بستر می‌شوند، سوءتغذیه دارند. سوءتغذیه می‌تواند به دلیل پیری یا شرایط بهداشتی خاص ایجاد شود. رژیم غذایی مغذی و پروتئین بالا می‌تواند از ایجاد زخم بستر جلوگیری یا به بهبود آن کمک کند. همچنین ممکن است نیاز به مصرف ویتامین‌ها و مکمل‌ها داشته باشید. در موارد نادر، افرادی که دچار سوءتغذیه شدید هستند، ممکن است به تغذیه لوله‌ای یا تغذیه از طریق ورید (تغذیه وریدی) نیاز داشته باشند.

2. زخم بستر چگونه ایجاد می‌شود؟

زخم بستر به دلیل فشار طولانی‌مدت روی پوست و بافت‌های زیرین ایجاد می‌شود که منجر به کاهش جریان خون به ناحیه تحت فشار می‌شود. این فشار معمولاً در نواحی استخوانی بدن مانند پاشنه‌ها، باسن و کمر بیشتر است. عواملی مانند عدم تحرک، سوءتغذیه، رطوبت زیاد و بیماری‌های زمینه‌ای مانند دیابت، خطر بروز زخم بستر را افزایش می‌دهند.

3. چگونه می‌توان از زخم بستر پیشگیری کرد؟

پیشگیری از زخم بستر شامل تغییر وضعیت بدن به‌طور منظم، استفاده از تشک‌ها و بالش‌های مخصوص برای کاهش فشار، رعایت بهداشت پوست، حفظ تغذیه مناسب و هیدراتاسیون کافی است. همچنین بررسی روزانه پوست برای شناسایی علائم اولیه و استفاده از کرم‌های محافظ رطوبت می‌تواند در پیشگیری مؤثر باشد.

4. زخم بستر چگونه درمان می‌شود؟

درمان زخم بستر بسته به شدت آن متفاوت است. در مراحل اولیه، تغییر وضعیت، تمیز نگه داشتن زخم، استفاده از پانسمان‌های مخصوص، خرید ترمیم کننده زخم و درمان‌های موضعی کافی هستند. در مراحل پیشرفته، ممکن است به درمان‌های دارویی مانند آنتی‌بیوتیک‌ها، دبریدمان (برداشتن بافت مرده) و حتی جراحی نیاز باشد.

5. علائم هشداردهنده زخم بستر چیست؟

از علائم اولیه زخم بستر می‌توان به قرمزی پایدار پوست، حساسیت یا درد در ناحیه تحت فشار، تورم و تغییرات دمایی پوست اشاره کرد. در مراحل پیشرفته‌تر، زخم باز شده، عفونت، بوی نامطبوع و ترشح چرک ممکن است مشاهده شود که نیاز به اقدامات فوری پزشکی دارد.

نویسنده: مبین میرزایی

ناظر علمی: دکتر علی سالاری تبار و امیرحسین ملک زاده