عفونت قارچ پوست سر چیست؟ راه‌های درمان و پیشگیری

تینه آ کپیتیس (Tinea capitis) یا همان قارچ پوست سر، نوعی عفونت قارچی است که پوست سر و موی افراد را به ویژه در کودکان درگیر می‌کند. علائم تینه‌آ کپیتیس شامل قرمز و برآمده شدن قسمت‌هایی از پوست سر، کهیرهای خشک و پوسته‌پوسته بر روی پوست سر و خارش هستند. تینه‌آ کپیتیس را نوعی قارچ کپک مانند به نام درماتوفیت‌ها ایجاد می‌کنند. عفونت تینه‌آ کپیتیس با استفاده از داروهای ضد قارچ خوراکی درمان می‌شود. در این مقاله ابتدا کمی درباره‌ی عفونت قارچی پوست سر و علائم آن صحبت می‌کنیم. در ادامه، راهکارهایی برای درمان و از همه مهم‌تر، راه‌های جلوگیری از آلودگی دیگران به این قارچ پوستی ارائه خواهیم داد. از آن‌جایی که این عفونت‌های قارچی، به طور ویژه در کودکان بسیار شایع است، به والدین توصیه می‌شود تا حتماً درباره‌ی این بیماری‌ها و راهکارهای پیشگیری از ابتلا به آن‌ها بدانند.

قارچ پوست سر یا تینه آ کپیتیس چیست؟

تینه‌آ کپیتیس (Tinea capitis)، عفونتی قارچی است که پوست سر و موی کودکان را درگیر می‌کند. نام دیگری که در زبان انگلیسی برای این بیماری وجود دارد، کرم حلقوی پوست سر (scalp ringworm) است. اما این بیماری را کرم‌ها ایجاد نمی‌کنند؛ بله توسط نوعی قارچ ایجاد می‌شود. علت این نام‌گذاری شکل ضایعات این عفونت است که به شکل کرم دیده می‌شود.

تینه‌آ کپیتیس هنگامی ایجاد می‌شود که نوعی قارچ فولیکول‌ها و ساقه‌ی موی کودکان را درگیر می‌کند. این عفونت قارچی ممکن است التهابی یا غیر التهابی باشد و حتی ابروها و مژه‌های کودکان را هم درگیر کند. نوع التهابی آن باعث ایجاد ضایعاتی به‌نام کروئین (keroin) می‌شود. این ضایعات دردناک و چرکی هستند و ممکن است گاهی ترشحاتی هم داشته باشند. کروئین‌ها درواقع پاسخ دستگاه ایمنی کودک به وجود قارچ هستند. این ضایعات ممکن است جای زخم برجای بگذارند و باعث ریزش موی دائمی در آن ناحیه شوند.

نوع غیرالتهابی تینه‌آ کپیتیس، ریزش موی دائمی ایجاد نمی‌کند. تینه‌آ کپیتیس خاکستری هم نوع دیگری از قارچ پوست سر غیرالتهابی است. در این نوع، موهای کودک کمی بالاتر از سطح پوست می‌شکنند که باعث ایجاد ظاهری شاخک‌مانند می‌شود.

قارچ پوست سر در چه کسانی ایجاد می‌شود؟

با این‌که تینه‌آ کپیتیس بیش‌تر در کودکان ۳ تا ۱۴ ساله ایجاد می‌شود، اما ممکن است در بزرگسالان هم رخ دهد؛ به‌ویژه کسانی که دستگاه ایمنی ضعیفی دارند.

قارچ پوست سر چقدر شایع است؟

تینه‌آ کپیتیس یا قارچ پوست سر، مشکلی بسیار رایج است و کادر درمان و متخصصان پوست و مو سالانه موارد زیادی از آن را درمان می‌کنند. این عفونت در سراسر دنیا وجود دارد، ولی در مناطق گرم و مرطوب مانند آمریکای مرکزی، آفریقا و جنوب شرقی آسیا شایع‌تر است.

چه‌چیزی عفونت قارچ پوست سر را ایجاد می‌کند؟

قارچ‌های کپک‌مانندی به نام درماتوفیت‌ها (dermatophytes) باعث ایجاد تینه‌آ کپیتیس یا قارچ پوست سر می‌شوند. این قارچ‌ها در محیط‌های گرم و نمناک به‌خوبی رشد می‌کنند، برای همین در مناطق استوایی شایع‌ترند.

خلاصه: عفونت قارچ پوست سر، نوعی عفونت قارچی است که بیش‌تر در کودکان ایجاد می‌شود. این عفونت پوست سر و مو را درگیر می‌کند و می‌تواند به اشکال التهابی یا غیر التهابی دیده شود. درماتوفیت‌ها انواعی از قارچ‌ها هستند که در نواحی گرم و مرطوب خوب رشد می‌کنند و باعث ایجاد عفونت قارچ پوست سر می‌شوند.

قارچ پوست سر چگونه منتشر می‌شود؟

تینه‌آ کپیتیس به‌راحتی منتشر می‌شود و بسیار واگیردار است. انتشار آن، به‌ویژه در کودکان، بسیار سریع است. کودکان ممکن است بعد از تماس با دیگر افراد آلوده، حیوانات یا خاک به قارچ‌های ایجاد‌کننده‌ی تینه‌آ کپیتیس آلوده شوند. هم‌چنین امکان عفونت پس از استفاده از اشیا یا تماس با سطوحی که دارای قارچ هستند هم وجود دارد. این عفونت قارچی می‌تواند برای مدت‌های طولانی روی سطوح و اشیای آلوده باقی بماند. به‌طور کلی می‌توان راه‌های انتشار تینه‌آ کپیتیس را به سه دسته‌ی کلی تقسیم کرد که عبارتند از:

1. انسان‌ها

کودکان ممکن است در اثر تماس مستقیم با کسی که مبتلا به عفونت قارچی است، دچار عفونت قارچی پوست سر شوند. فرد مبتلا ممکن است علائم داشته باشد و ممکن است بدون هیچ علامتی ناقل عفونت باشد. کسانی که ناقل هستند، با این‌که علامت ندارند، اما می‌توانند بیماری را به دیگران منتقل کنند.

2. حیوانات

کودکان ممکن است پس از دست زدن به حیواناتی که مبتلا به عفونت هستند، دچار عفونت قارچی پوست سر شوند. حیوانات بسیاری هستند که می‌توانند تینه‌آ کپیتیس را انتقال دهند، از جمله حیوانات خانگی مانند سگ و گربه.

3. فومیت‌ها (fomites)

فومیت‌ها، سطوح یا اشیای آلوده‌ای هستند که ممکن است باعث انتشار عفونت قارچ پوست سر شوند. این وسایل شامل شانه‌ها و برس‌ها، کلاه‌ها، کش مو و روتختی‌ها و ملحفه‌های آلوده هستند. برای کنترل انتشار قارچ پوست سر، یکی از مهم‌ترین کارها جداسازی و ضدعفونی لوازم شخصی در کودکان و بزرگسالان است.

خلاصه: عفونت قارچ پوست سر به راحتی از طریق تماس با افراد یا حیوانات و وسایل آلوده منتشر می‌شود.

ریسک فاکتورهای ابتلا به قارچ پوست سر کدام‌اند؟

تینه‌آ کپیتیس در محیط‌های گرم و مرطوب به‌خوبی رشد می‌کند. رایج‌ترین ریسک‌فاکتورهای ابتلا به قارچ پوست سر شامل موارد زیر است:

• زندگی در مناطق استوایی
• سفر به مناطق گرم و مرطوب
• زندگی در مکان‌های عمومی مانند خوابگاه‌ها یا اردوگاه‌ها
• انجام ورزش‌های تماسی مانند فوتبال و کشتی
• وجود زخم‌های کوچک روی سر
• تمیز نکردن و حمام نبردن منظم کودکان
• عرق کردن زیاد
• به‌اشتراک گذاشتن وسایل شخصی مانند کلاه، شانه، برس و تجهیزات ورزشی با دیگران
• ضعف دستگاه ایمنی به خاطر شرایطی مانند سرطان، دیابت یا ایدز

خلاصه: برخی ریسک‌فاکتورهای مهم ابتلا به عفونت قارچ پوست سر شامل زندگی یا سفر به مناطق گرمسیری، زندگی در مکان‌های عمومی مانند خوابگاه‌ها، تعریق زیاد، عدم رعایت بهداشت و به اشتراک گذاشتن وسایل شخصی است.

قارچ پوست سر چه علائمی دارد؟

تینه‌آ کپیتیس یا عفونت قارچ پوست سر ممکن است تمام نواحی سر کودکان را درگیر کند. علائم این بیماری شامل موارد زیر است:

• برجستگی‌های قرمز روی پوست سر
• راش یا کهیرهای خشک و پوسته‌پوسته شدن پوست سر
• خارش شدید
• ریزش مو در تکه‌هایی از پوست سر
• پوسته‌ریزی پوست سر که ممکن است ظاهری شبیه شوره داشته باشد
• تب خفیف
• تورم غدد لنفاوی

تینه‌آ کپیتیس التهابی می‌تواند باعث شود تا بخش‌هایی از پوست سر کودک برآمده و دردناک شوند. به این بخش‌ها، کریون (kerion) گفته می‌شود. کریون‌ها ممکن است تاول‌های پوسته‌دار داشته باشند و چرک تراوش کنند. تینه‌آ کپیتیس التهابی ممکن است از خود جای زخم برجای بگذارد و هم‌چنین احتمال دارد موی کودک در نواحی درگیر شده دیگر رشد نکند.

تینه‌آ کپیتیس دانه‌سیاه باعث شکستن تارهای مو در سطح پوست شده و به همین خاطر، شبیه به نقطه‌هایی سیاه‌رنگ دیده می‌شود. در این بیماری خاکستری موها از وسط می‌شکنند که باعث ایجاد ظاهری شاخک‌مانند در آن‌ها می‌شود.

خلاصه: عفونت قارچ پوست سر، دو نوع کلی التهابی و غیر التهابی دارد. برخی علائم شاخص این عفونت قارچ پوست سر شامل خارش شدید، ریزش مو در نواحی درگیر، کهیرهای خشک و پوسته‌پوسته روی پوست سر و قرمزی پوست سر هستند.

چگونه می‌توان قارچ پوست سر را تشخیص داد؟

هنگام مراجعه به مراکز درمانی، کادر درمان از شما درباره‌ی علائم سؤال‌هایی خواهد پرسید. پزشکان هم‌چنین فرد را معاینه‌ی فیزیکی می‌کنند. برای این کار، پزشک موها، پوست و پوست سر فرد را بررسی می‌کند. ممکن است تنها معاینه‌ی دقیق برای تشخیص قارچ پوست سر یا تینه‌آ کپیتیس کافی باشد. در غیر این صورت، پزشکان احتمالاً نیاز به نمونه‌گیری خواهند داشت.

برای نمونه‌گیری، پزشک چند تار از موهای قسمتی از سر که عفونت کرده‌اند را از ریشه می‌کند؛ به طوری که ریشه مو و تکه‌هایی کوچکی از پوست سر هم در نمونه باشد. برای تشخیص قطعی تینه‌آ کپیتیس، این نمونه‌ها به آزمایشگاه فرستاده می‌شوند.

خلاصه: قارچ پوست سر، با معاینه‌ی فیزیکی و بررسی نمونه‌های گرفته‌شده از بیمار در آزمایشگاه تشخیص داده می‌شود.

پیشگیری از سرایت قارچ پوست سر

اگر فردی در خانه دچار قارچ پوست سر شد، باید همه‌ی اعضای خانه از لحاظ عفونت قارچی در این ناحیه بررسی شوند. حتی در صورتی که فرد علامتی هم نداشته باشد، بهتر است درمان را دریافت کند. علت این توصیه ممانعت از گسترش عفونت قارچی پوست سر است. در غیر این صورت، ممکن است اعضای خانه پشت سر هم عفونت را به یکدیگر انتقال دهند.

مثلاً کودک عفونت را گرفته و به برادر یا خواهرش انتقال می‌دهد، ولی آن‌ها فعلاً علامتی ندارند. در طول ۶ هفته که کودک درمان ضد قارچ می‌گیرد، ممکن است خواهر و برادرش از خود علائم نشان دهند و عفونت را دوباره به او انتقال دهند.

به‌علاوه، لباس‌ها، حوله‌ها، ملحفه و روبالشی‌های اعضای خانواده باید به‌خوبی شسته شوند. وسایلی که با مو سروکار دارند و در بین اعضای خانواده مشترک هستند، باید پس از هر بار استفاده پاکسازی و ضدعفونی شوند؛ زیرا مهم‌ترین کار در زمان ابتلای یکی از اعضای خانواده به قارچ پوستی سر، کنترل انتشار این بیماری پوستی است.

خلاصه: برای کاهش ریسک انتقال عفونت بین اعضای خانواده و هم‌چنین کاهش ریسک ابتلای مجدد، بهتر است همه‌ی اعضای خانواده با هم درمان را دریافت کنند. پرهیز از به‌اشتراک گذاشتن وسایل شخصی و شستن منظم لباس‌ها، ملافه‌ها و روبالشی‌ها از دیگر اقداماتی است که انجام دادن ‌آن توصیه می‌شود.

برای کاهش ریسک ابتلا به قارچ پوست سر چه کارهایی باید کرد؟

برخی از اقداماتی که برای جلوگیری از آلودگی دیگران به قارچ پوست سر و کاهش ریسک ابتلا به این بیماری می‌توانید انجام دهید، عبارتند از:

• از به‌اشتراک گذاشتن وسایل شخصی مانند کلاه، برس و شانه‌ی مو، بالش و کلاه‌های ایمنی با دیگران بپرهیزید.
• پوست سر کودک را تمیز و خشک نگه‌ دارید.
• کودکانی را که دچار قارچ پوست سر شده‌اند، تا زمانی که کاملاً درمان شوند، دور از کودکان دیگر قرار دهید.
• از رفتن به جاهایی که ممکن است کودک را در معرض عفونت قرار دهند، اجتناب کنید.
• ملافه، روتختی و روبالشی‌ها را به طور منظم بشویید.
• پس از نوازش، بازی یا تماس با حیوانات خانگی، دستان خود را بشویید.

قارچ پوست سر چگونه درمان می‌شود؟

روش‌های درمان این بیماری براساس سن بیماران متفاوت است. در ادامه به توضیح آن می‌پردازیم.

درمان کودکان مبتلا به قارچ پوست سر

پزشک یا داروساز برای درمان تینه‌آ کپیتیس در کودکان، داروهای ضدقارچ تجویز می‌کنند. درمان‌های موضعی در مورد قارچ پوست سر، معمولاً کارساز نیستند؛ از همین‌ رو، داروهای خوراکی به آن‌ها ارجحیت دارند. کودک باید داروهای خوراکی را برای دست‌کم ۶ هفته مصرف کند.

داروهای خوراکی ضد قارچی که برای درمان این بیماری در کودکان استفاده می‌شوند، گریزئوفولوین (Griseofulvin) و تربینافین (Terbinafine) هستند. پزشک یا داروساز همچنین ممکن است شامپوی سلنیوم سولفاید (Selenium sulfide shampoo) تجویز کند که موهای کودک باید حداقل هفته‌ای دوبار با این شامپو شسته شوند.

این شامپو از انتقال تینه‌آ کپیتیس به دیگران جلوگیری می‌کند، ولی آن را درمان نمی‌کند. کرم‌های ضد قارچ هم ممکن است برای کودک تجویز شوند. این کرم‌ها باید مستقیماً روی پوست سر کودک مالیده شوند. آن‌ها هم مانند شامپوی سلنیوم سولفاید، تنها برای پیشگیری از انتقال عفونت قارچی به دیگران مناسب هستند و نه درمان.

اگر کودک کروئین داشته باشد، پزشک برای او یک داروی کورتیکواستروئید مانند پردنیزولون (Prednisolone) تجویز خواهد کرد. داروهای کورتیکواستروئید التهاب را کاهش داده و ریسک ماندن جای زخم و ریزش موی دائمی را کاهش می‌دهند.

مطالعه بیشتر: درمان قارچ با شامپو کتوکونازول

درمان بزرگسالان مبتلا به قارچ پوست سر

درمان قارچ پوست سر در بزرگسالان شامل مصرف داروهای ضد قارچ خوراکی است. برای اطمینان از رفع کامل عفونت، این داروها بایستی برای دست‌کم ۶ هفته مصرف شوند. داروهای ضد قارچ خوراکی که به این منظور در بزرگسالان استفاده می‌شوند، تربینافین و ایتراکونازول (Itraconazole) هستند. پزشک ممکن است شامپوی درمانی مناسب برای مشکلات مو مانند شامپوی سلنیوم سولفات، کرم‌های ضد قارچ و داروهای استروئیدی هم تجویز کند.

خلاصه: درمان اصلی قارچ پوست سر در کودکان، داروهای ضد قارچ خوراکی هستند. از شامپوهای ضدقارچ و کرم‌های ضد قارچ موضعی برای جلوگیری از انتقال عفونت قارچی به دیگران استفاده می‌شود. حداقل دوره‌ی درمان دارویی برای عفونت قارچی پوست سر، ۶ هفته است. درمان عفونت قارچی پوست سر در بزرگسالان هم مانند کودکان است، با این تفاوت که برخی داروهای مورد استفاده متفاوت هستند.

عفونت قارچ پوست سر چقدر طول می‌کشد؟

درمان عفونت‌های قارچی سخت است. مهم است که کودک داروهای ضد قارچ را طبق دستور مصرف کند. کودکان باید این داروها را برای دست‌کم ۶ هفته مصرف کنند. ممکن است ظاهر ناحیه به‌گونه‌ای به نظر برسد که انگار عفونت کاملاً درمان شده‌ است؛ ولی در صورتی که دوره‌ی درمان کامل سپری نشده باشد، ممکن است عفونت دوباره بازگردد.

به همین خاطر، در صورت مشاهده‌ی بهبودی، به‌هیچ‌وجه دارو را خودسرانه قطع نکنید. تینه‌آ کپیتیس پس از بلوغ معمولاً خودبه‌خود خوب می‌شود. با این حال، در صورت مشاهده‌ی علائم عفونت قارچ پوست سر، بهتر است به پزشک مراجعه کنید.

خلاصه: در صورت دریافت درمان مناسب، عفونت قارچی پوست سر ممکن است ۶ هفته یا بیش‌تر طول بکشد.

فرق تینه‌آ کپیتیس و درماتیت سبوره چیست؟

درماتیت سبوره یک بیماری شایع پوستی است که بیش‌تر در کودکان مدرسه‌ای رخ می‌دهد. برخلاف تینه‌آ کپیتیس، درماتیت سبوره باعث ایجاد ریزش مو نمی‌شود و در آن موها نمی‌شکنند. با این حال، ضایعات درماتیت سبوره و تینه‌آ کپیتیس شبیه هم هستند و ممکن است گاهی با هم اشتباه گرفته شوند. درماتیت سبوره با داروهای بدون‌نسخه هم درمان می‌شود، اما برای درمان تینه‌آ کپیتیس عموماً نیاز به داروهای تجویزی پزشک است.

خلاصه: درماتیت سبوره باعث ریزش و شکستن موها نمی‌شود و درمان آن معمولاً آسان‌تر است.

فرق تینه‌آ کپیتیس و تینه‌آ باربائه (Tinea barbae) چیست؟

تینه‌آ باربائه هم مانند تینه‌آ کپیتیس یک عفونت قارچی است، اما نواحی ریش و سبیل را درگیر می‌کند. تینه‌آ باربائه شیوع کم‌تری از تینه‌آ کپیتیس دارد و معمولاً مردان بزرگسال را تحت‌تأثیر قرار می‌دهد. این عفونت از راه تماس مستقیم با حیوانات آلوده منتشر شده و بیشتر در دامداران ایجاد می‌شود. انتقال آن از انسان به انسان نیز بسیار نادر است.

خلاصه: تینه‌آ باربائه ریش و سبیل را درگیر می‌کند و در مردان بزرگسال شایع‌تر است. این بیماری بیش‌تر از حیوانات آلوده منتقل می‌شود.

سخن پایانی

عفونت تینه‌آ کپیتیس یا عفونت قارچ پوست سر برای کودکان با خارش زیاد و آزاردهنده‌ای همراه است. با درمان زودهنگام و پیوسته، می‌توان این عفونت را به‌طور مؤثر در کودکان درمان کرد. با این حال، ممکن است درمان زمان‌بر باشد. از همین بابت حتماً از دستورهای پزشک و داروساز درباره‌ی مصرف درست داروها پیروی کنید.

برای درمان مؤثر، نیاز است تا کودک دوره‌ی درمان را کامل بگذراند. از همین‌ رو، در صورت مشاهده‌ی علائم بهبودی، مصرف داروها را خودسرانه قطع نکنید. دوره‌ی درمان عفونت قارچ سر در کودکان دست‌کم ۶ هفته طول می‌کشد. اگر پس از این زمان، عفونت کودک بهتر نشده بود، دوباره به پزشک مراجعه کنید.

سؤالات متداول

1. چگونه می‌توان از انتقال قارچ پوست سر به سایر اعضای خانواده جلوگیری کرد؟

با استفاده از وسایل شخصی جداگانه و شستشوی مرتب لباس‌ها و ملحفه‌ها.

2. آیا استفاده از شامپوهای ضد قارچ برای جلوگیری از انتقال قارچ پوست سر مؤثر است؟

بله، استفاده‌ی منظم از شامپوهای ضدقارچ می‌تواند خطر انتقال را کاهش دهد.

3. چه نکاتی باید درباره‌ی وسایل مشترک مانند برس و شانه رعایت شود؟

این وسایل باید به‌طور کامل شسته و ضدعفونی شوند یا هر فرد وسایل شخصی جداگانه داشته باشد.

4. آیا حیوانات خانگی می‌توانند ناقل قارچ پوست سر باشند؟

بله، در صورت داشتن حیوان خانگی، باید دستان خود را پس از تماس با حیوان بشویید و آن‌ها را نیز از نظر سلامت بررسی کنید.

5. چه زمانی می‌توان کودک مبتلا به قارچ پوست سر را دوباره به مدرسه فرستاد؟

پس از شروع درمان و با نظر پزشک، زمانی که خطر انتقال به دیگران کاهش یافته باشد.

نویسنده: امیرحسین بزرگی

ناظر علمی: دکتر علی سالاری تبار و امیرحسین ملک زاده