بسیاری از ما اولین بار نام اکسیمتر را در دوره درگیری با ویروس کرونا شنیدیم. در روزهای پاندمی اکسیمتر یکی از مهم‌ترین وسایلی بود که می‌توانست تا حد زیادی از وضعیت سلامتی فرد مبتلا سخن بگوید. پالس اکسیمتر (Pulse Oximeter)، را نامش برای ما تعریف می‌کند: پالس در معنای ضربان قلب، اکسی که همان اکسیژن است و متر به معنای اندازه‌گیرنده. پالس اکسیمتر یا اکسیژن‌سنجِ خون، به عنوان یک وسیله برای اندازه‌گیری میزان درصد اشباع اکسیژن خون سرخرگ انسان، اندازه کوچکی دارد و به همین دلیل قابل حمل است. با استفاده از این وسیله کوچک می‌توان آزمایش غیر تهاجمی برای اندازه‌گیری سطح اکسیژن در خون استفاده می شود.
اکسیمتر دقیقا چیست؟!
اکسیمتر دستگاهی‌ست که برای اندازه‌گیری میزان اکسیژن موجود در خون به کار می‌رود. این دستگاه اطلاعات مفیدی در مورد وضعیت اکسیژن‌رسانی به بافت‌های بدن فراهم می‌کند و به همین دلیل یکی از پرکاربردترین وسایل پزشکی به شمار می‌رود. اکسیمتر شامل یک سنسور اکسیژن و صحفه نمایش است که با اتصال به انگشت یا گوش فرد، میزان اشباع اکسیژن خون را اندازه‌گیری می‌کند. سپس نتایج به صورت عددی روی صفحه نمایشگر دستگاه، نشان داده می‌شود. اکسیمترها معمولاً دارای قابلیت هشدار در زمانی هستند که میزان اکسیژن خون از حد طبیعی خود خارج شود. با توجه به اهمیت حیاتی اکسیژن برای بدن، اکسیمتر نقش بسیار مهمی در تشخیص و درمان بیماری‌های مختلف دارد.
انواع اکسیمتر
اکسیمترها بر اساس نحوه کار و کاربردشان به انواع مختلفی تقسیم می‌شوند. شایع‌ترین انواع اکسیمتر عبارتند از:
پالس اکسیمتر انگشتی
پالس اکسیمتر انگشتی، رایج‌ترین دستگاهی است که قابل حمل و قابل استفاده در منزل است. این دستگاه دارای یک گیره سوسماری شکل برای قرار گرفتن روی انگشت است. صفحه نمایش این دستگاه روی گیره قرار دارد و علاوه بر تعداد ضربان قلب، میزان درصد اشباع اکسیژن خون را نمایش می‌دهد. پالس اکسیمتر انگشتی به دلیل سادگی استفاده و قابلیت حمل آسان، برای اندازه‌گیری سطح اکسیژن خون در منزل و موارد غیرتخصصی مناسب است.
اکسیمتر دستی
اکسیمتر دستی، دستگاهی است که مراکز درمانی و بیمارستان‌ها از آن استفاده می‌کنند. این دستگاه‌ها کمی پیچیده‌تر از پالس اکسیمترها هستند. صفحه نمایش آنها به گیره متصل نیست و یک کابل جهت اتصال گیره به صفحه وجود دارد. صفحه نمایش آن موارد بیشتری نسبت به سطح اکسیژن خون را نشان می‌دهد. گیره این دستگاه در موارد اورژانسی حتی می‌تواند به انگشتان پا هم وصل شود.
پالس اکسیمتر نوزاد
پالس اکسیمتر نوزاد، برای تشخیص و کنترل سلامت نوزاد استفاده می‌شود. اکسیمتر معمولی ممکن است برای یک نوزاد تازه متولد شده به سختی قابل استفاده باشد. این دستگاه دارای یک پروب است که روی سر یا پای نوزاد قرار می‌گیرد و از طریق گذر اشعه‌های نور از جمجمه، میزان اکسیژن خون را اندازه‌گیری می‌کند.
روش کارکرد اکسیمتر
اکسیمتر با استفاده از امواج نوری و خاصیت جذب نور توسط هموگلوبین، میزان اشباع اکسیژن خون را اندازه‌گیری می‌کند. اکثر انواع پالس اکسیمترها برای این کار از دو طول موج نوری استفاده می‌کنند. یک طول موج، برای سنجش میزان اکسیژن اشباع و طول موج دیگر از نوع مادون قرمز برای سنجش میزان اکسیژن غیراشباع است. هنگامی که انگشت، درون گیره اکسیمتر قرار می‌گیرد، این طول موج‌ها از طریق بافت انگشت عبور داده می‌شود و هموگلوبین موجود در خون، طول موج‌های متناسب با میزان اکسیژن حمل شده توسط خود را جذب می‌کند. سپس اکسیمتر با تجزیه و تحلیل طول موج‌های بازگشتی، میزان اشباع اکسیژن خون را محاسبه می‌کند و روی صفحه نمایش نشان می‌دهد. اندازه‌گیری با دست‌های گرم دقت بیشتری دارد و انجام چندباره آزمون، دقت را افزایش می‌دهد.
موارد استفاده اکسیمتر
اکسیمتر دارای کاربردهای متعددی در حوزه پزشکی است که برخی از مهم‌ترین آنها عبارتند از:
- نظارت بر وضعیت اکسیژن‌رسانی بیماران در حین انتقال به بیمارستان یا بخش‌های مراقبت‌های ویژه. اکسیمتر به‌صورت مداوم سطح اکسیژن خون را کنترل می‌کند.
- نظارت بر تنفس بیماران در هنگام تجویز داروهای بیهوشی و ضددرد برای جلوگیری از افت اکسیژن.
- ارزیابی میزان موثر بودن درمان اکسیژن‌درمانی در منزل و بیمارستان.
- بررسی میزان کارایی دستگاه‌های تنفسی مکانیکی مانند ونتیلاتورها.
- نظارت بر سطح اکسیژن خون بیماران پس از عمل جراحی یا بیهوشی.
- تصمیم‌گیری در مورد نیاز به اکسیژن‌درمانی مکمل در بیماران.
- بررسی توانایی بیمار برای تحمل فعالیت‌های بدنی مختلف.
- غربالگری اختلالات تنفسی در خواب مانند آپنه انسدادی خواب.
نحوه کار با دستگاه اکسیمتر
کار با دستگاه اکسیمتر بسیار ساده و به شرح زیر است:
- ابتدا باید محل قرارگیری سنسور اکسیمتر را آماده کرد. معمولاً انگشت دست یا پا انتخاب می‌شود. لازم است ناخن‌ها کوتاه باشند و هرگونه جواهرات یا لاک از سطح ناخن برطرف شود.
- دست‌ها باید گرم و آرام باشند و در وضعیت زیر سطح قلب قرار گیرند تا اندازه‌گیری دقیق‌تر شود.
- سپس سنسور اکسیمتر را روی محل مورد نظر می‌گذاریم. معمولاً از یک گیره سوسماری شکل استفاده می‌شود که باعث فشار خفیف و بدون درد می‌شود.
- دستگاه باید به مدت کافی در محل نگه داشته شود تا بتواند ضربان قلب و اشباع اکسیژن خون را به درستی ثبت و اندازه‌گیری کند.
- پس از پایان، دستگاه برداشته می‌شود و نتایج قابل مشاهده است. این نتایج به پزشک کمک می‌کند تا وضعیت بیمار را ارزیابی کند.
- درصورت نیاز، اندازه‌گیری می‌تواند چندین بار تکرار شود تا دقت بیشتری حاصل شود.
کار با اکسیمتر بسیار ساده است و نیازی به آموزش تخصصی ندارد. این دستگاه می‌تواند در منزل یا مطب پزشک مورد استفاده قرار گیرد.
تفسیر پالس اکسیمتر
نتایج حاصل از پالس اکسیمتر نشان‌دهنده میزان اشباع اکسیژن خون فرد است. این نتایج معمولاً به صورت درصد اشباع اکسیژن نمایش داده می‌شود. طبق توصیه‌های پزشکی، میزان اشباع اکسیژن طبیعی خون باید بالای 92 درصد باشد. مقادیر کمتر از این می‌تواند نشان‌دهنده هیپوکسی یا کمبود اکسیژن باشد. در حالت کلی اگر میزان اشباع اکسیژن 95 درصد یا بیشتر باشد، وضعیت فرد از نظر اکسیژن‌رسانی طبیعی است. اما اگر این مقدار کمتر از 92 درصد شود، می‌تواند هشداری برای وجود مشکل باشد. در افرادی که پوست تیره‌تر دارند، ممکن است نتایج پالس اکسیمتر اندکی بالاتر از مقدار واقعی نشان داده شود. بنابراین در تفسیر نتایج باید به عواملی مانند نژاد، سن، جنس و وضعیت سلامتی فرد هم توجه کرد. در مجموع، پالس اکسیمتر ابزار مفیدی برای غربالگری اولیه مشکلات تنفسی و اکسیژن‌رسانی است.
خطای دستگاه اکسیمتر
اکسیمتر پالسی یک دستگاه برای اندازه‌گیری میزان اشباع اکسیژن خون شریانی (SpO2) است. این دستگاه با ارسال نورهای مادون قرمز از طریق پروب به بافت و آنالیز طیف‌های بازگشتی، میزان هموگلوبین اکسیژن‌دار و خالی از اکسیژن را اندازه‌گیری می‌کند. با این حال، در شرایط خاصی احتمال بروز خطا در اندازه‌گیری توسط این دستگاه وجود دارد:
- افراد مبتلا به کم‌خونی شدید: کاهش شدید هموگلوبین می‌تواند منجر به خطا در اندازه‌گیری SpO2 شود.
- وجود ناخن مصنوعی یا لاک ناخن: این موارد با ایجاد اختلال در نفوذپذیری نور به بافت می‌توانند سبب خطا شوند.
- وجود هرگونه آلاینده روی پوست انگشتان: موادی مانند چربی، خون، رنگ و ... با جذب یا پراکندگی نور مزاحمت ایجاد می‌کنند.
- اختلالات عروقی محیطی: اینها می‌توانند جریان خون محیطی و اشباع اکسیژن را تحت تاثیر قرار دهند.
- دمای بافت غیرعادی: دماهای بسیار پایین یا بالا می‌توانند جریان خون محیطی را تغییر دهند.
- انگشت سرد یا افراد با فشارخون بسیار بالا/پایین: این موارد نیز جریان خون محیطی را دستخوش تغییر می‌کنند.
- تابش نور مستقیم و شدید به پروب: می‌تواند با اشباع حسگر نوری، سبب خطا شود.
ضدعفونی کردن سنسور اکسیمتر
در مورد ضدعفونی کردن سنسور پالس اکسیمتر، نکات زیر باید رعایت شود:
- قبل از هرگونه ضدعفونی، حتماً سنسور را از دستگاه جدا کنید. اتصال سنسور حین ضدعفونی می‌تواند باعث آسیب دیدن دستگاه شود.
- پیش از اتصال سنسور به بیمار جدید، حتماً آن را ضدعفونی کنید تا از انتقال عفونت جلوگیری شود.
- برای تمیز کردن سطوح، از یک پارچه نرم مرطوب شده با آب یا محلول آب و صابون ملایم استفاده کنید.
- در صورت امکان، از برس‌های طراحی شده برای تمیزکاری سنسور استفاده شود تا از آسیب دیدن سنسور جلوگیری شود.
- پس از ضدعفونی، سنسور را کاملاً خشک کنید.
- هرگز از مواد ساینده یا حلال‌های شیمیایی برای تمیزکاری و ضدعفونی سنسور استفاده نکنید.
- مراحل ضدعفونی و تمیزکاری را با دقت انجام دهید تا از صحت عملکرد سنسور و جلوگیری از انتقال عفونت اطمینان حاصل کنید.
سخن پایانی
اکسیمتر با توجه به نقش به‌سزایی که در اندازه‌گیری سطح اکسیژن خون دارد، ابزاری حیاتی در حوزه سلامت محسوب می‌شود. این دستگاه کاربردهای گسترده‌ای در زمینه‌های مختلف از جمله نظارت بر وضعیت بیماران، ارزیابی روش‌های درمانی، بررسی کارایی دستگاه‌های پزشکی و غربالگری اختلالات تنفسی دارد. با توجه به سادگی استفاده از اکسیمتر، امروزه این دستگاه علاوه بر مراکز درمانی، در منازل نیز به کار گرفته می‌شود. البته همواره باید به احتمال بروز خطا در شرایط خاص توجه داشت. با رعایت نکات احتیاطی، می‌توان از صحت نتایج اکسیمتر اطمینان حاصل کرد. در مجموع، اکسیمتر نقشی اساسی در ارتقای سطح سلامت جامعه دارد.